زبان تالشی در آستارا

آستارا ، قلبِ تالش بزرگ
چاپ شده در ماهنامه تالش شماره ۷۳

زبان تالشی جزو زبانهای ایرانیِ شمال غربی می باشد . گفته می شود که زبان تالشی در گذشته هایی نه چندان دور منطقه وسیعی را در بر می گرفته ، حتی کل منطقه آذربایجان را ، که بعد به دلیل اسقرار طایفه های ترکان در قرون گذشته ( قرون اولیه اسلامی تا قرن ۴ و حمله مغولان به ایران ) در این خطه ، زبان تالشی به مرور از بین رفته و نوعی زبان ترکی رواج پیدا کرده است . اکنون زبان تالشی تنها در غرب استان گیلان ( منطقه تالش ) و در مناطقی از کشور جمهوری آذربایجان زنده است و تالشان به این زبان کهن سخن می گویند . البته باید یادآوری کرد که ردپای زبان تالشی هنوز در زبان کنونی مردم آذربایجان و در نام روستاها و شهرها وجود دارد . قابل ذکر است که زبان تاتی که در مناطق مختلف ایران وجود دارد بسیار شبیه زبان تالشی می باشد .
مردم شهر آستارا تالش و تالش زبان هستند . در دهه های اخیر زبان تالشی بنا به دلایلی در شهر آستارا بسیار کم رنگ شده است ولی این زبان کُهن در روستاهای اطراف آستارا زنده است و هنوز مردم روستاها به زبان تالشی سخن می گویند و از این زبان باستانی و اعجاب برانگیز پاسداری می کنند . زبان تالشی هنوز در کل منطقه آستارا حضور دارد و این از نام روستاها ، مکانها و مناطق مختلف شهرستان آستارا پیداست . ( رجوع به نقشه گیلان ) . گفته می شود که زبان ترکی آذری حدوداً از ۷۰ سال پیش در شهر آستارا رواج پیدا کرده است . زبان تالشی هنوز در شهر آستارا زنده است و مردم از هر دو زبان تالشی و ترکی آذری در موقعیت های مختلف استفاده می کنند .
نظریه های زبان شناسی مراحل دگرگونی و یا تغییر یک زبان در یک منطقه ای یا شهری را این گونه بیان می کنند : مرحله اول : زبان بومی و اصلی آن شهر ( مرحله تک زبانی ) ؛ مرحله دوم : ورود یک زبان دوم و بیگانه به آن شهر ( مرحله دو زبانی ) ؛ مرحله سوم : حذف زبان اول و جایگزینی زبان جدید به جای زبان بومی آن منطقه یا شهر ( دوباره مرحله تک زبانی ) . طبق این نظریه مردم شهر آستارا در مرحله دوم ( مرحله دو زبانی ) به سر می برند ؛ یعنی هم از زبان بومی و اصلی خود ( زبان تالشی ) استفاده می کنند و هم از زبان دوم ( زبان ترکی آذری ) که حدوداً چند دهه است وارد این شهر شده است . این یعنی اینکه زبان اول و بومی مردم این شهر ( زبان تالشی ) هنوز زنده است و به مرحله مرگ کامل نرسیده است و می توان با راهکارهایی زبان تالشی را دوباره به طور گسترده در این شهر رواج داد .
دلایلی مانند هم مرز بودن با کشور جمهوری آذربایجان و استان اردبیل و تأثیر رسانه های این دو ؛ و همچنین رفت و آمد آذری های جمهوری آذربایجان و استان اردبیل به آستارا ، باعث شده است که زبان تالشی به مرور در شهر آستارا کم رنگ شود و زبان ترکی رواج پیدا کند ؛ چرا که در برخورد دو فرد تالش زبان و تُرک زبان ، فرد تالش زبان به دلیل اینکه ترکی آذری می داند ولی شخص ترک زبان ، تالشی نمی داند ، گفتگو بین آنها به ترکی آذری صورت می گیرد و این موضوع آن قدر زیاد تکرار می شود که فرد تالش زبان بدون اینکه بداند به مرور زبان تالشی را فراموش می کند و یا به سختی سخن می گوید و به زبان ترکی سخن گفتن برای او یک عادت می شود و دیگر قادر به سخن گفتن به زبان مادری خود نیست . نمونه های زیادی از این مسئله مشاهده شده است . متاسفانه افرادی نیز مشاهده شده اند که سخن گفتن به زبان تالشی را کسرشأن می دانند . اگر این افراد می دانستند که زبان تالشی چه زبان اعجاب برانگیزی است هرگز سخن گفتن به این زبان را کسرشأن نمی دانستند . در ناآگاهی ، نادانی وجود دارد و در نادانی عمل نیک صورت نمی گیرد . امیدواریم قدر زبان تالشی این زبان کُهن و باستانی را بیشتر بدانیم و در پاسداری آن بکوشیم . نیمی از رازهای تاریخ در زبان ها ( واژه ها ) نهفته است ؛ اگر زبان تالشی بمیرد دیگر نمی توان نیمی از رازهای تاریخ تالش را کشف کرد .

آستارا به چه معنایی است ؟

آستارا = اوستورو = ostoro = راه کنار آب
نام هر شهری یا روستایی باید بر اساس زبان بومی و باستانی آن شهر یا روستا معنی شود . در غیر این صورت معنای نام آن شهر پیدا نمی شود و افراد گمراه می گردند . زبان بومی و باستانی شهر آستارا زبان تالشی می باشد ، در نتیجه باید معنای شهر آستارا را در زبان تالشی جستجو کنیم . برای نام آستارا معناهای زیادی شده است . در زیر به تعدادی از این معنی ها می پردازیم .
۱ – بعضی ها آستارا را به معنای (( آهسته رو )) یعنی جایی که باید آهسته حرکت کرد معنی کرده اند . به این ترتیب : هوسته رو : در زبان تالشی : هوسته = آهسته ؛ رو = راه ؛ راهی که باید در آن آهسته حرکت کرد .

۲ – بعضی ها نیز به دلیل اینکه راههای ارتباطی آستارا با مناطق مجاور بسیار صعب العبور بوده و از قاطر استفاده می شده ، به این دلیل (( استر رو )) خوانده اند ، که بعدها تغییر شکل یافته به صورت آستارا در آمده است . ( اَستَر – پهلوی – astar ؛ قاطر ، حیوان بارکش و سواری . سَتَر هم گفته شده . فرهنگ فارسی عمید ) .
۳ – و عده ای دیگر (( آستارا )) را در ارتباط با واژه (( ستاره )) می دانند . در زبان تالشی ستاره ، اِستاره ، آساره ، آستوره āstora ، یا سوءَ soa گفته می شود . به احتمال زیاد ” آستوره ” یعنی ستاره و ” سوءَ ” یعنی نور ستاره .
۴ – دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی نیز در وجه تسمیه آستارا معتقدند نام گذاری آستارا در رابطه با (( استر – ester )) یعنی ناهید ( آناهیتا ) برابر با زهره ربه النوع مورد پرستش ایرانیان باستان و قبل از اسلام صورت گرفته .
۵ – در شهرستان آستارا ، تالشها و کوه نشینان و تالش زبانان و افراد کهن سال ، آستارا را ” اُستوراو ” ( اُستو رو ) ostoro تلفظ می نمایند و هرگز مشاهده و شنیده نشده که هوسته رو یا استرو به زبان آورند . کلمه اُ o یا اُو ov یعنی آب ؛ ستو sto یعنی کناره و کرانه و لبه و بلندای کنار رودخانه و دریا ؛ و کلمه رُو ro یعنی راه ؛ معنای کل را مفهوم چنین است : استوراو ( اُوستورو – اُستورُو ) یعنی آب و کرانه و راه ؛ ( راه کنار آب ) . در زمان گذشته قبل از جاده کشی ، راه آستارا و انزلی و لنکران فقط جاده از ساحل دریا بوده . (۱).
از پنج نظریه ای که در بالا در مورد معنای آستارا آمد ، نظریه شماره ۲ و ۵ به واقعیت نزدیک ترند . نظریه دوم ، راه صعب العبور و استفاده از قاطر ؛ به این دلیل اَستَررو . نظریه پنجم ، اُستورو ، یعنی راه کنار آب .
همان گونه که پیشتر گفته شد پژوهشگران و زبان شناسان ، زبان آذربایجان در گذشته های نه چندان دور ( قبل از استقرار طایفه های ترکان در منطقه آذربایجان و حمله مغول ها ) را به زبان تالشی نزدیک می دانند و از آن با نام های زبان آذری باستان یا زبان تاتی – تالشی یاد می کنند . اگر کل منطقه تالش باستانی که بسیار گسترده بوده ( تالش کنونی در ایران ، کل منطقه آذربایجان ایران و کشور جمهوری آذربایجان و مناطقی از جنوب غربی روسیه ) را در نظر بگیریم می بینیم که آستارا در مرکز تالش باستانی و بزرگ قرار داشته است . نکته جالب اینکه سه آستارا وجود دارد . آستارای ایران ، آستارای کشور جمهوری آذربایجان و آستراخان ( آستارا خان ) در جنوب غربی کشور روسیه . این سه آستارا دقیقاً در یک راستا قرار دارند . این نشان می دهد که آستارا در دوران گذشته منطقه وسیعی را در بر می گرفته و راه ارتباطی بین شمال و جنوب و شرق و غرب تالش بزرگ و مرکز و قلب تالش بزرگ بوده است . جالب تر اینکه هر سه آستارا در کنار ساحل دریا ( در کنار آب ) هستند و این موضوع نظریه پنجم درباره معنای (( آستارا )) که به (( راه کنار آب )) معنی شده بود را تا حدود زیادی تأیید می کند .

تعدادی از واژه های تالشی منطقه آستارا :
۱ – سگ : تالشی آستارا : سِپَه – sepa / تالشی روستای مِشِند : اِسپَه – espa
۲ – استخوان : تالشی آستارا : اَستَه – asta / تالشی مِشند : اَستَه – asta
۳ – گوسفند : تالشی آستارا : پَس – pas / تالشی مِشند : پَس – pas
۴ – تلخ : تالشی آستارا : تِل – tel / تالشی مِشند : تَل – tel
۵ – دروغ : تالشی آستارا : دوی – doy / تالشی مِشند : دوی – duy
۶ – داماد : تالشی آستارا : یَزنه – yazna / تالشی مِشند : یِزنَه – yzna
۷ – مرغ : تالشی آستارا : کگ – kag / تالشی مِشند : کگ – kag
۸ – خانه : تالشی آستارا : که – ka / تالشی مِشند : که – ka
۹ – دختر : تالشی آستارا : کینه – kina / تالشی مِشند : کِلَه – kela
۱۰ – گردن : تالشی آستارا : مِل – mel / تالشی مِشند : گِی – gey = جلوی گردن ؛ مِل – mel = کناره های گردن .
۱۱ – زنبور : تالشی آستارا : مِش – meš / تالشی مِشند : مِش – meš
۱۲ – عروس : تالشی آستارا : وَیو – vayo / تالشی مِشند : وَی – vay
۱۳ – گرگ : وَگ – vag / تالشی مِشند : وَگ – vag
……………………………………………………..
منابع :
(۱)- تاریخ جامع آستارا و حکام نمین ، بهروز نعمت الهی ، انتشارات شیخ صفی الدین ، چاپ اول ، ۱۳۸۰ ، ص ۳۱ – ۳۲
(۲)- واژه های تالشی آستارا و روستای مِشِند از دو شخص اهل این دو مکان پرسیده شد .
………………………………………………………
نویسنده و گردآورنده : ضیاء طرقدار