سنگ نگاره های ازنا (لرستان)

  ازنا یکی از شهرهای شرقی استان لرستان است که هم مرز با استان مرکزی است.از طریق پیام اینترنتی در تاریخ ۲۵/۷/۸۷ ، توسط دوست خوبمان جناب آقای حجت امانی مطلع شدیم که سنگ نگاره هایی توسط ایشان در شهرستان ازنا کشف شده است .  بعد از تماس تلفنی و هماهنگی های لازم ، قرار شد طی فرصتی از قبل تعیین شده ازمحوطه سنگ نگارهای آن دیار دیدار و بررسی هایی داشته باشیم.

  دریک صبح پاییزی طبق قرار قبلی به اتفاق ایشان راهی محوطه های سنگ نگارها شدیم .بعد از طی مسافتی با اتومبیل در جاده آسفالت وارد جاده ای خاکی و مال رو شدیم . مسافتی را با اتومبیل سواری با سختی طی کردیم تا جایی که دیگر امکان جلو رفتن با ماشین نبود . وسیله نقلیه را رها کردیم و پیاده به راه ادامه دادیم.محلی که ما در آن طی طریق می کردیم نامش دره یال بود و به علت اینکه زیستگاه هدهد های فراوان بود ، اهالی به آن سرزمین هدهدها یا بوبو سلیمانی نیز می گویند. چند دقیقه ای بیشترپیاده روی نکرده بودیم که از دور تخته سنگ های قهوه ای رنگ در دیواره سمت راست دره نمایان شد. بعضی نقوش که اندازه آنها بزرگ بود دیده می شد. در نگاه اول همچون اکثر محوطه‌های ایران نخستین نقش هایی که  خوش آمد می گفتند ،  نقوش بزهای کوهی بودند.
نقش ها از تکنیک هنری قوی برخوردارنبودند و اکثراً ضمخت و بدون ظرافت به نظر می رسیدند که به نظر نگارنده دو دلیل می‌تواند داشته باشد:

۱- سخت و ناصاف بودن  بوم های سنگی.

۲- قدمت زیاد واین که انسان ها در آن دوران هنوز  مهارت کافی برای ایجاد نقش های با تکنیک هنری قوی نداشتند.

 قدمت سنگ نگاره های موجود دراین دره باهم متفاوتند، یعنی همه ی آنها در یک دوره ی مشخص ایجاد نشده اند. کهن ترین آثارحکاکی در این محوطه مربوط به فنجان نما ها cup marks  است که طبق بررسی دانشمندان در نقاط مختلف دنیا ، کهن ترین آثار بجامانده از بشر با قدمتی ورای پانزده هزارسال اند. نقوش اکثراً متعلق به بزهای کوهی و تعدادی انسان های کماندار است که با توجه به نمونه های سالیابی شده توسط کارشناسان غربی درایران متعلق به هزاره های سه تا هشت ق.م . Prehistoric  Rock Art می باشند.

۱ –  بوم شیبی تند داشته و بهترین بوم شیب  با بیشتر از  ۹۰  درجه است.
۲-  جهت بوم به طرف شرق یا جنوب شرق باشد.
۳- بوم دارای رنگ بستر مناسب باشد تا آثاربیشتر جلوه گری کنند.
۴-  بوم نزدیک آب یا گذر افراد باشد تا اثرهنری منظرگاه مخاطبان باشد ( درخواست فراوانی آب،احترام به نقش های مقدس و ابعاد زیبا شناختی وهنرمحیطی)

با انتخاب شاخصه های فوق کمترین لگاریتم و ریزفرسایش ها بر بوم ها براثر عوامل طبیعی رخ می دهد ، بطوری که بعد از گذشت هزاران سال وقتی به آنها نگاه می کنیم ، نخست گمان می شود این نقش ها دویا سه سال پیش حکاکی شده اند ؛ ذهنیتی که خیلی از کسانی که دانش و تجربه کافی نداشته اند، دچارآن شده اند! نقش هایی که تقریباً قدمت بیش از پنج هزارساله دارند ولی هنوز رنگ آنها به نخودی نگراییده است.

  نیاکان ما در هزاره های قبل ضمن کسب مهارت های لازم در ایجاد حکاکی ها و نگارگری ها ازطریق آموزش ، دانش کافی برای انتخاب بوم هایی مبتنی بر شاخصه های علمی را نیز داشته اند. بوم هایی را برای حکاکی انتخاب می کرده‌اند که اغلب دارای ویژگی هایی بوده اند :

 نگارنده در کنار دوست خوبم جناب آقای حجت امانی ، کاشف سنگ نگاره های ازنا

 موارد ذکر شده از اصولی بوده است که  نیاکان ما بخوبی ازآن پیروی کرده اند.
نقوش مقدس اغلب درکنار آب حک شده اند تا کمک به فراوانی آب ، زایندگی و فراوانی نعمت کنند و از طرف دیگر انسان هایی که از کنار آنها می گذرند بر کنار آنها نقش های جدید حک کنند تا مشمول کاری خیر شوند!

– شاخصه های بوم های شرقی د ره یال ازنا:

 I  – اندازه و ارتفاع بوم :  ارتفاع بوم ها از سطح زمین بیش از یک متر ، بزرگترین طول بوم نزدیک به سه متر و عرض آن بیش ازدو متر است.

II  – زاویه شیب و جهت بوم :
این بوم ها از زوایای شیب متفاوتی نسبت به سطح افق برخوردارند ، تقربیاً از ۷۵  تا  ۹۰ درجه.

 III  – جهت  قرار گرفتن بوم :
جهت قرار گرفتن همه بوم ها روبه شرق است و بوم هایی که دارای چنین شرایطی هستند ، نقوش آنها از شانس ماندگاری بیشتری برخوردارند. عدم برخورد باران ، برف ، باد و دیگر عوامل طبیعی با بوم و روبه آفتاب بودن و در نتیجه جلوگیری از یخ زدگی و تبخیر سریع آب های سطح بوم، باعث ماندگاری و عدم آسیب درآنها می شود.

 IV – تعداد نقوش و نوع نقوش:
نقوش بز کوهی ۵۷  مورد ، نقش های انسان کمان دار و بدون کمان ۳ مورد. حیوانی شبیه به گراز ۱ مورد . نقش های نیمه تمام ۲مورد ، نقشی شبیه به سگ ۱مورد . مجموع نقوش ۶۴  مورد است .

 V – میزان هوازدگی نقوش :

  میزان هوازدگی و ریز فرسایش های بوجود آمده برروی نقوش این بوم بسیار کم است و حکاکی ها به رنگ نخودی کم رنگ در آمده اند ، در مقایسه با بوم هایی که در جهت غرب هستند و شیب کند دارند، بسیار جوان می نمایند در صورتی که چه بسا این نمونه های شفاف از آن نمونه های مکدر قدیمی تر باشند!

VI  – اندازه نقوش حکاکی شده :

 نقوش در ابعاد گوناگون حک شده اند . بزرگترین نقش متعلق به یک بزکوهی به اندازه بیست و دو سانتیمتر و کوچکترین آنها نیز متعلق به یک بزکوهی به اندازه هفت سانتیمتراست.

  VII –میزان عمق حکاکی ها :

همه ی نقوش حکاکی شده از نوع سنگ نگاره های  Petroglyps  می باشند وبر اثر ضربه زدن های کوبشی (Pecking) دقیق و یک نواخت به وسیله سنگ برسنگ ، استخوان حیوانات بر سنگ و فلزات برسنگ ایجاد شده اند. هیچ یک از نقوش به روش کششی و با رنگ به وجود نیامده اند. عمق حکاکی ها از ۱ تا ۵میلیمتر متفاوت است.

  VIII– جهت قرار گرفتن نقوش :

جهت قرار گرفتن تمام نقوش بزکوهی بجز۹ مورد به سمت راست است که از حکمت خاصی پیروی می کنند.

           نقش هایی از بزهای کوهی با تکنیک هنری ضعیف و ضمخت که نشان از قدمت زیاد آنها دارد.

IX  – ابزارهای بکار رفته جهت حکاکی ها :

ابزار های بکار رفته شده در ایجاد حکاکی ها براساس دوره آنها و سختی سنگ بوم می تواند متفاوت باشد ، به نظر نگارنده نقوش منظم بی تردید توسط ابزارهای نوک تیز و سخت ایجاد شده اند و نقوش غیر دقیق و بهم ریخته می‌توانند از ابزارهای بدون ظرافت همچون استخوان حیوانات یا سنگ های آذرین باشد که اینگونه سنگ ها هم در محوطه زیاد است.

Ancient rock art – Ibex and holy symbols: the footprint of God

X  – نوع حکاکی ها :

 همانطور که در بالا ذکر شد تمام نقوش براثر ضربه های کوبشی (Pecking ) منظم و دقیق در کنارهم ایجاد شده‌اند و هیچ یک از نقوش دراینجا به روش کششی ایجاد نشده اند. به نظر نگارنده تمامی حکاکان از آموزش های خاصی برخوردار بوده اند که توانسته اند در مرحله ی اول بدون خراب کردن بوم ها، چنین نقوش منظم و دقیقی را با القای حالت های روحی مورد نظر بیافرینند.

   XI – قدمت نقوش و دیگرآثار :

 برای پی بردن به تقدم و تاخر نقوش ، وقتی ما قادر به قضاوت و ارزیابی منطقی خواهبم بود که یک بوم با چند نقش و شرایط یکسان  (شیب و جهت بوم ) داشته باشیم . دقیق ترین ابزار برای قضاوت درست ازسن سنجی نقوش ، باتوجه به نبود مکانیسم های علمی، مقایسه آنها با خطوط مشخص و شناخته شده در دوره های مختلف تاریخی و ماقبل تاریخی است که تاکنون در ایران از این روش سال یابی نسبی بیشتر استفاده شده است .(خطوط عربی با ذکر تاریخ ، خطوط پهلوی ساسانی و خطوط اشکانی ، خطوط میخی ، خطوط هندسی ایلامی و خطوط سطری هیروگلیف ( ایدئوگرام یا اندیشه نگار)  البته میزان شیب کتیبه و جهت آن اگر نمونه ای سالیابی شده باشد، با کتیبه ای با همین مختصات ( زاویه ، جهت ، جنس سنگ ، شرایط آب و هوای یکسان) قابل مقایسه است. این گمانه زنی ها ، داده هایی نزدیک به کربن سنجی و تحلیل ریز فرسایش و… را در بر دارد.

XII – میزان خدشه های وارد شده :
سنگ نگاره ها توسط عوامل متعددی در معرض نابودی هستند که در اینجا بیشتر عوامل طبیعی است.

XIII – جنس سنگ و رنگ بوم :

تخته سنگ ها از جنس رسوبی شیل است که براثر عوامل طبیعی اکثراً متخلخل شده و درحال نابودی اند.

XIV –   تأثیر شیب و جهت بوم ها بر میزان فرسایش سنگ نگاره ها :

چنانچه سطح بومی که سنگ نگاره ها برروی آنها حکاکی شده است به صورت عمودی قرار داشته باشد به دلیل عدم ماندگاری آب و نفوذ کمتر آب در حفره های سطح سنگ، میزان فرسایش کمتراست. هرچه شیب سطح بوم کمتر باشد ، ضریب تخریب در آنها بیشتراست . درسطح افقی و در فضای آزاد بیشترین حد فرسایش ایجاد می شود. اگر زاویه سطح بوم با امتداد افق را با α نشان دهیم ضریب فرسایش را مطابق فرمول زیر می توان نوشت:

۱+cosα ≈  E.F.

به عنوان مثال محاسبه فرسایش سنگ نگاره ای با زاویه ۶۰ درجه نسبت به افق تقریباً چنین است:

  ۵/۱   = ۱+ ۶۰ cos

یعنی فرسایش این بوم ۵/۱ برابر سنگ نگاره ای است که بوم آن به صورت قائم قرار دارد و همچنین می توان گفت که میزان فرسایش سنگ نگاره‌ی روی بوم با زاویه ۱۲۰ درجه نسبت به افق (  ۵/۰   = ۱۲۰ cos +۱ ) نصف سنگ نگاره‌ی روی بوم با زاویه ۹۰ درجه می باشد.
همچنین جهت قرار گرفتن بوم ها از لحاظ جغرافیایی در فضای آزاد دارای فرسایش هایی متفاوت است . به گونه ای که نگاره بوم های در جهت غرب، به دلیل تأثیر بیشتر باد، باران و تابش نور خورشید، نسبت به سنگ نگاره های روی بوم های در فضای باز در جهت شرق در معرض فرسایش شدیدتری قرار دارند. اگر زاویه عمود برسطح بوم با جهت شرق را با θ نشان دهیم ضریب فرسایش را مطابق فرمول زیر می توان نوشت:

۱+θ/۱۸۰ ≈  E.F.

   به عنوان مثال :    میزان فرسایش برای سنگ نگاره ای که در فضای باز و جهت سطح بوم آن جنوب است تقریباًٌ ۵/۱=  ۱۸۰/۹۰+ ۱ برابر سنگ نگاره ای است که روی بوم آن در فضای آزاد به امتداد شرق قرار دارد و برای امتداد غرب تقریباً ۲=  ۱۸۰/۱۸۰+ ۱ برابر می باشد.

 XV –  چون و چرایی بوجود آمدن نقوش :
محوطه های سنگ نگاره ها در ایران باستان کتاب هایی سنگی هستند که نویسندگان وهنرمندان  آنها، در دوره های مختلف ، زمانی که انسان هنوز زبانی برای گویش و خطی برای نوشتن نداشته، بواسطه آنها حرف  زده و شرح زندگی خود و دیگران وحتی محیط اقلیمی خود را تصویرکرده اند. سنگ نگاره ها، نماد هایی از: زبان ، خط ، آداب و رسوم ، اسطوره ها ، ادبیات و تعیین قلمرو و پیشرفت پلکانی بشریتند، در واقع سنگ  نگاره ها، علایم و نشانه هایی هستند که از طریق آنها نیاکان ما توانسته اند زندگی کنند و دوام بیاورند.
سنگ نگاره ها گنجینه های تجربه هردوره بشریتند که نسل به نسل انتقال یافته اند. شاید اگر سنگ نگاره ها نبودند آثاری از تمدن ، فرهنگ و پیشرفت امروزی هم نبود، مگر نه اینکه تمدن ها حاصل ساخته ها و تجارب بشری است.

 XVI – ویژگی های مشترک و پیوستگی سنگ نگاره ها:
سنگ نگاره های ازنا چهار ویژگی و پیام مشترک با کل سنگ نگاره های ایران دارند:
۱ – وجود ۹۰ درصد نقوش بزکوهی باسبک و طرح های مشابه در کل ایران.

۲- کهن بودن کلیه نقوش حکاکی شده باسبک و طرح های مشابه در کل ایران.

۳- وجود هنردر آنها ( هنرهای صخره ای) همگون با کل سنگ نگاره های ایران.

۴- انگیزه ۹۰  در صد  نقوش حکاکی شده ریشه در اسطوره های ماقبل تاریخی دارد.
سنگ نگاره ها کهن ترین زبان گویای بشریتند  که در آنها رمز و رازهای بسیار نهفته است، برای درک آنها نیاز به عشق، ایثار و تعمق است ، این همان اکسیری است که اسرار و حلقه های مفقوده بسیاری را در آینده آشکارخواهد کرد.

 فنجان نماها  Cup Marks

 به گودی های ایجاد شده توسط انسان ها در ادوارکهن فنجان نماها (cup marks ) گفته می شود. به تعبیری به گودی های کوچکی که ساخته دست بشرند فنجان نما گفته می شود و آنها از کهن ترین و گسترده ترین آثار موجود در میان سنگ نگاره های ایران و جهانند.
فنجان نماها توسط ابزارهای خاصی (سنگ ، استخوان حیوانات و فلزات ) ایجاد شده اند. اندازه (عمق و قطر) آنها از دو تا بیش از سی سانتیمتر متفاوت می باشد. در ایران بزرگترین آنها در تیران (اصفهان ) و تیمره (خمین و گلپایگان ) کشف شده که قطر دهانه و عمق آنها بیش از سی تا سی وهشت سانتیمتر است.
فنجان نماها در مکان های خاصی برای کاربرد های معتدد حکاکی شده اند. اندازه اولیه آنها اغلب کوچک بوده و براثر گذشت زمان و کارکرد با آنها اندازه ی (قطر و عمق ) آنها نیز افزایش یافته است .
کاربری فنجان نماها درایران و جهان بعضاً باهم متفاوت بوده است. البته در ایران علاوه بر بعضی کارکرد های مشابه بادیگر نقاط دنیا ، رازهای خاص خود را نیزداشته است.

اولین و کهن ترین کاربرد آنها گرفتن عصاره گیاهان و خرد کردن ساقه خشک گیاهان ،غلات و حبوبات بوده که این امور شاید بیشتر توسط زنان صورت می گرفته است. حتی محلی برای نگهداری مواد اعم از جامد و مایع نیز بوده اند. ما در کنار زیستگاه های کهن این آثار را با ابعاد و اندازه های مختلف ومتعدد می بینیم. سنگ گردی وجود داشته که آن سنگ گرد را درفنجان نما بر روی گیاه خشگ و تازه می چرخانده یا می کوبیده اند.

 فنجان نماها Cup Marks  کهن ترین و گسترده ترین آثار هنری بشر بر روی کره زمین با کارکردهای مختلف.

محل : ازنا                                           عکاس :محمد ناصری فرد

 فنجان نماها آثار حکاکی و بجامانده از بشرند که عمری طولانی دارند. شاید علت بوجود آمدن آنها تصادف بوده و با استفاده از گودی های طبیعی بر روی سطوح سنگ های صاف آغاز شده باشد.
هرچه از زندگی بشر بر روی کره زمین بیشتر می گذشته، تعداد و تنوع فنجان نماها بیشتر می شده است. علاوه بر تنوع و تفاوت ، کاربری آنها نیز تنوع می یافته تا جایی که کاربری آنها برای رفع نیازهای اولیه به سطوح بالاتری ارتقا می یابد:

۱- کارکردهای گاه شماری.
۲- کارکردهای جهت نمایی.
۳- کارکردهای آیینی .

دراین محوطه دو بوم از هم جدا هست که یکی از بوم ها ۲۶ فنجان نما و بر بوم دیگری که کوچکتر است حدود ۹ فنجان نما وجود دارد. به نظر نگارنده این فنجان نما ها به احتمال قوی محلی برای عصاره گیری گیاهان مقدس (هوم‌، گوکرن،مهرگیاه، مورد، جینسینگ و ریواس ) بوده است زیرا در گذشته های دوراز شیره ی گیاهان مقدس بویژه هوم زیاد استفاده می کرده اند و عقیده داشتند که عصاره گیاه هوم دورکننده ی مرگ ونیز بخشنده ی فرزند نیک، آورنده ی  توانمندی، تندرستی، فزایندگی، بالندگی، توانایی تن ، انـدیـشه‌ورزی و آورند ه ی صلح و آشتی و آرامش است. نا گفته نماند که تعدادی ازفنجان نماهااز  بین رفته ، ولی خوشبختانه بسیاری از آنها سالم مانده و به راحتی قابل مشاهده اند.

سنگ نگاره های دره باغ ازنا:

 در بازگشت از ازنا به کوه های اطراف روستایی بنام دره باغ برخورد کردیم ضمن بررسی کوه ها ، موفق به کشف نمونه های متعددی از سنگ نگاره ها شدیم. که بیشترین نقوش تکراری، بزکوهی بود. جهت همه آنها روبه غرب بود و به شدت صدمه دیده بودند .

نقش یک بزکوهی با تکنیک هنری قوی که گل سنگ او را فراگرفته است.  محل :دره باغ
عکاس : محمد ناصری فرد

رنگ اکثر نقوش شبیه به رنگ بستر شده بود که شناسایی آنها را دشوار می کرد. با اینکه از قدمت کمتری نسبت به سنگ نگاره های دره یال برخوردار بودند ، بقدری تیره به نظر می رسیدند که در نگاه نخست تشخیص آنها دشوار بود. شاید افرادی که اطلاعات دقیق و علمی ندارند گمان کنند این نقوش خیلی قدمت دارند در صورتی که چنین نیست . عمق حکاکی ها کمتر از یک میلمتر است چون در مقابل وزش مستقیم باد ، باران و برف قراردارند. علت حکاکی آنها با این وضعیت، نبود بوم مناسب و دلخواه می تواند باشد. تعداد تقریبی آنها به بیش از یکصد مورد می رسد که جهت ارزیابی دقیق تر نیاز به مطالعات جامع و طولانی دارد.

 BIG HORN SHEEP— rain, counting

نقش یک بزکوهی با تکنیک هنری قوی و تبلوری از روح هنرمند که رنگ حکاکی شبیه رنگ بستر شده است.
محل :دره باغ                   عکاس : محمد ناصری فرد

 یک اثر هنری زیبا ، برگرفته شده از اسطوره های کهن ایران زمین ،اثردوست خوبم جناب آقای حجت امانی.

درپایان از تلاش ها و مساعی دوست خوبم جناب آقای حجت امانی و خانواده محترم این عزیز، از عمق وجود تشکر و قدردانی می کنم.
با احترام .محمد ناصری فرد

[۱]- نامبرده کارشناس ارشد هنر می باشند که در هنر موسیقی و نقاشی  هم صاحبنظرند.

[۲] – خطوط سطری کشف شده متعلق به

نگارنده مطلب : محمد ناصری فرد