سنگ نگاره های طرقبه خراسان (شتر سنگ)

photo by shahireh

سنگ نگاره ها Petroglyphs یا هنرهای صخره ای Rock Art شناسنامه یا سندهای دست اولی هستند که نمادی از هویت ملی هر دیار محسوب می شوند، آنها کهن ترین آثار هنری و تاریخی بجا مانده از مردمان کهن هر دیارند که در خود اسرار نامکشوف فراوان دارند. از منظرگاهperspective آنها می توان براحتی تمامی کارکردهای زیستی پر رمز و راز انسان های ادوار کهن را رصد و مطالعه کرد. این آثار بهترین سامانه هایی بوده اند که انسان های کهن از طریق آنها توانسته اند ادامه حیات بدهند و با یکدیگر و جوامع بشری سخن بگویند.

از شگفتی های این آثار بظاهر ساده داشتن شباهت های نمادین با مضامین یکنواخت در سرزمین های بسیار بعید ازهم و ادوار بسیار طولانی است. نقش ساده ای که در جای جای ایران با مضمون یکنواخت می بینیم ، همین نقوش ساده در قاره های اروپا ، افریقا و حتی در قاره تازه مکشوفه ی استرالیا، امریکا با همین شباهت ظاهری و مضامین یکنواخت کشف شده است.

شاید درگام نخست چنین تصوّر شود که ایجاد این نقوش مشترک منبعث از یک قریضه ی فطری است که در تمامی انسان ها مشترک است، ولی با کمی تعمق در می یابیم نقش هایی که با اشکال پیچیده و مضامین مشترک و اسرار آمیز در قاره های مذکور کشف شده اند مبتنی بر قریضه نمی باشند ، بلکه از یک رویکرد دقیق و پیچیده پیروی می کنند.

یکی از کارشناسان میراث فرهنگی استان خراسان رضوی در حال بررسی نقوش یک بوم

تخته سنگی گرد که هنرمند حکاک برفراز آن نقشی زیبا و با تکنیک هنری قوی خلق کرده است.
محل: شتر سنگ طرقبه عکاس: محمد ناصری فرد تاریخ: زمستان ۸۹

طی سفری کوتاه به خراسان رضوی موفق شدیم از سنگ نگاره های محوطه شتر سنگ که در غرب مشهد واقع است، دیدن داشته باشیم.
باگروه یگان حفاظت و یکی از کارشناسان معاونت حفظ و مرمت سازمان میراث فرهنگی استان خراسان رضوی موفق به دیدار از این محوطه ی زیبا و پر رمز و راز شدیم.
از دور سنگ های گرد غول پیکری نمایان بود که شباهت زیادی به شترهایی را داشت که با اندازه های مختلف برسینه ی این کوه کم ارتفاع خوابیده اند، شاید اصطلاح شتر سنگ با این برداشت اولیه بی ارتباط نباشد.
نکته ی جالبی که برای نخستین بار توجه ما را به خودش جلب کرد، نوع سنگ ها (بوم های گرد) و رنگ آنها (قهوه ای تیره) بود. اکثر نقوش حکاکی شده بربوم ها دارای جهتی رو به جنوب و شرق داشتند. همه ی نکات ذکر شده نشان از هوش و درایت هنرمندان حکاکی را دارد که از هزاران سال پیش با رویکرد لگاریم سنجی یا ریزفرسایش آشنایی داشته اند، این دانش نظری باعث شده تا آنها خود را روبه بهترین جهت و مناسب ترین شیب خلق کنند تا از حدود یازده هزار سال قبل تا کنون این آثار هنری حفظ شوند.

تخته سنگی گرد با نقشی زیبا که بعلت جهت غرب و قدمت زیاد، رنگ نقش همگون رنگ بستر شده است.
محل: شتر سنگ طرقبه عکاس: محمد ناصری فرد تاریخ: زمستان ۸۹

۱– نقش های بزکوهیIbex :

بیشترین نقوش تکراری درمیان سنگ نگاره های محوطه شترسنگ همچون دیگر نقاط ایران بزکوهی است. نقش هایی با طرح ها و اندازه های گوناگون، ولی با مضامینی یکنواخت در سطح ملی و جهانی( آبخواهی، زایندگی، فراوانی نعمت و محافظت).

Ancient rock art – Ibex and holy symbols: the footprint of God

BIG HORN SHEEP— rain, counting

اکثر نقوشٍ، بر روی سنگ های گرد ایجاد شده و شباهت نزدیک به بوم های سنگ نگاره های اردبیل (محوطه شیخ مدی) ، هرمزگان (روستای دهتل )، تبریز ( ارسباران) و جمهوری آذربایجان (قوبستان)دارد. اطراف و روی سنگ های گرد پر از نقوش مختلف است که هنرمندان هرکدام را بر اساس مهارتشان زیبا و ساده خلق کرده اند.

تخته سنگی که هنرمندان حکاک طی ادوار کهن بر آن نقش آفرینی کرده اند، از همه جالب تر نقش شیر ماده است.
محل: شتر سنگ طرقبه عکاس: محمد ناصری فرد تاریخ: زمستان ۸۹

نکته قابل توجه در این محوطه وجود نقش های متعدد بزکوهی است که جهت آنها هم چون نقوش اکثر نقاط ایران رو به شرق است، شاید از حکمت خاصی برخوردار باشد که نیاز به مطالعات بیشتری است. بنظر نگارنده کهن ترین آثار هنری مکشوفه در این محوطه نقوش بزکوهی است که متعلق به دوره های مختلف پیش از تاریخ است. سن سنجی این آثار با طیف سنجی عمومی شتاب دهنده امری ساده و دقیق است که در زمان های آتی این مهم قابل اعمال خواهد بود.

نقش های انسان Hominid :

بعد از نقوش بزکوهی بیشترین فراوانی از آن نقش انسان هایی است که در حالات مختلف حک شده اند. حالاتی همچون: کمانداری، سواره، انجام حرکات موزن (تئاتر، رقص آیینی)، ایستاده و از همه جالب تر انسان هایی که سوار برشیر هستند. انسان های شیر سوار از نقوش منحصر بفردی هستند که نگارنده برای نخستین بار در ایران با آنها مواجه می شود. شاید انگیزه ی خلق این نقوش با بعضی داستان های اساطیری در شاهنامه پیوستگی داشته باشند. البته نقش های دیگری با کارکرد های مختلف بردیگر بوم ها قابل مشاهده است که بشکل پراکنده وجود دارند.

در میان نقوش انسان های حکاکی شده ، نقوش انسان های بدون لباسی که با کمان و بدون کمان در حال اجرای حرکاتی نمادین هستند بسیار جالب و زیباست که از قدمت زیادی هم برخوردارند. البته براین تخته سنگ غول پیکر نقوش فراوان دیگری هم وجود داشته که بعلت عوامل طبیعی، تخته سنگ تخریب شده و آن آثار زییا و کهن هم نابود شده اند.

تخته ستگی غول پیکر و نقوش انسان های شیر سوار

انسان های شیر سوارLion mount:

یکی از نقش های بسیار جالب و منحصر بفرد در این محوطه، انسان هایی هستند که سوار برحیواناتی از رده گربه سانان اند، بنظر نگارنده دم عقربی شکل و سرهای بزرگ این حیوانات، نشان از شیر نر دارد. دو نمونه کنارهم قابل مشاهده اند که بر آنها انسان هایی سوارند، یکی از انسان های سواره توسط افرادی در دوره های جدیدتر باز سازی شده که رنگ حکاکی آن سفیدتر است. گربه سانان بدون سواره دیگری هم براین بوم غول پیکر و دیگر بوم ها در این محوطه قابل مشاهده اند که بنظر نگارنده شیر ماده اند.

وجود نقش های متعدد شیر های نر و ماده شاید نشان از این داشته باشد که در ادوار کهن، این دیار زیستگاه این حیوان بوده و شرایط زیستی و آب و هوایی در گذشته های بسیار متفاوت از امروز بوده است. این موضوع جالبی است برای محیط بانان و زیست شناسان تا بررسی هایی در این اقلیم داشته باشند.

نقش نمادها Symbols :

نمادها علایم و نشان هایی هستند که انسان های ادوار کهن بواسطه آنها انتقال پیام می داده اند. بعضی از این نمادها استیلیزهAbstruse شده ی بعضی تصاویرند که در سطح ملی و حتی جهانی از مضامین یکنواخت برخوردار بوده است. شگفتی نمادها از این بعد است که یک علامت کوچک و ساده دارای مضامین بلند بوده و برای ساکنین کهن قاره های تازه مکشوفه نیز اغلب دارای یک مضمون مشابه بوده است.

تخته سنگی غول پیکر با نقش نمادی بزرگ که اغلب در نقاط مختلف ایران دیده می شود

اکثر نمادها نسل های قبلی خطوط امروزی اند که در بررسی سیر تطوّر خط آنها را به صراحت و زیبایی می بینیم. بررسی نمادها در سنگ نگاره های بجا مانده از ملل مختلف ما را به این اصل رهنمون می کند که خطوط بشری در گذشته های دور آبشخوری مشترک داشته است.

الف – نمادی که از همه بیشتر خود نمایی می کرد.دایره ای بود با سه زایده بر زیر آن. بنظر نگارنده استیلیزه شده ی نقش بزکوهی است که در کتیبه های خطی پروتو ایلامی ( Linear ) (2300ق.م) مکشوفه در تیمره نیز وجود دارد، مضمون آن در خواست آب، زایندگی، فراوانی نعمت و محافظت است.

ب- از دیگر نمادهایی که برای ما جالب و شگفت انگیز بود، نمادی به شکل× بود. یکی از نشانه هایی است که برلوح های گلی شوش هم وجود دارد و پروفسور والترهینتس در کتاب یافته های تازه از ایران باستان آن را tin به معنی: من مورد قبول ایزد قرار گرفتم ترجمه کرده است. وجود این همه نقوش و بعضی انسان هایی که در حال اجرای حرکاتی موزن هستند و وجود گیاهان فراوان هوم در کنار بوم ها ، این احتمال را افزایش می دهد که در ادوار کهن، این محل جایگاهی مقدس جهت اجرای آیین های خاص بوده است.

ج- علایم و نشانه های پراکنده و شخصی متعدد نیز قابل مشاهده اند که مشابه آنها کمتر در نقاط دیگر ایران دیده می شود و بعضی از آنها یا ناقص حک شده اند یا اینکه تحت تاثیر عوامل طبیعی مخدوش شده اند.

دیگر جانداران Animals and kther Living:

در میان نقوش پراکنده، نقش های سگ سانان، خر یا گور خر ، حیوانات نامشخص و گاو وحشی به چشم می خورد. لازم به ذکر است که نقش گاوهای کوهان دار درمحوطه سنگ نگاره های شتر سنگ شباهت ظاهری به نقش گاو های وحشی در میان سنگ نگاره های نهبندان (رامینگان) دارد، این نشان ها حاکی از این است که گاو وحشی کوهان دار زیستگاهی مشترک داشته و در آن ادوار از جاندارانی بوده که برای نگارگران شناخته شده بوده است. نقش گاوهای مکشوفه در نهبندان و شتر سنگ در ایران بنظر نگارنده منحصر بفردند و با نقوش گاوهای مکشوفه در تیمره کاملاً متفاوت می باشند.

شرح پارامترها و متغیرهای سنگ نگاره های شترسنگ خراسان رضوی (طرقبه)

• ۱- اندازه و ارتفاع بوم ها ازسطح زمین: بوم ها پراکند ه اند و از ۲۰ تا ۳۰ متر از سطح زمین متغیر است.
• ۲- زاویه شیب بوم ها: متفاوت است از شیب ۹۰ تا حدود ۳۰ درجه متغیراست.
• ۳- جهت قرار گرفتن بوم ها: متغیر است، پر نقش ترین بوم جهت رو به شرق دارد.
• ۴- تعداد نقوش و نوع نقوش: بیشترین نقوش تکراری بزکوهی است، نقش های انسان درحالت های مختلف، گربه سانان، نمادها ، نشان های نامشخص و… برای تعیین تعداد دقیق نقوش ، نیاز به مطالعات بیشتری است.
• ۵- میزان هوا زدگی نقوش: میزان هوازدگی نقوش زیاد و متفاوت است.
• ۶- اندازه نقوش حکاکی شده: تقربیاً ۴تا ۳۴ سانتیمتر.
  ۷- عمق حکاکی ها: ۱ تا ۳میلیمتر.
• ۸- جهت قرار گرفتن نقوش: متفاوت و اکثراً سمت راست قرار دارند.
• ۹- ابزارهای بکار رفته جهت حکاکی ها: سنگ، استخوان حیوانات و فلزات.
• ۱۰- نوع حکاکی ها: همه ازنوع Petroglyphsهستند و به روش ضربه زدن های کوبشی (Pecking) دقیق و پی درپی بوجود آمده اند.
  ۱۱- قدیمی ترین نقوش و آثار: نقش های بزکوهی و با توجه به نمونه های سن سنجی شده از طریق طیف سنجی عمومی شتاب دهنده در تیمره، قدمت آنها از هزاره ی اول تا نهم ق.م. متغیر است
• ۱۲- میزان خدشه های وارد شده: خدشه های طبیعی زیاد و خدشه انسانی بر بوم های موجود بر ارتفاعات کوه خوشبختانه وارد نشده است، ساخت و سازها، آنها را محاصره کرده و به احتمال قوی تعداد زیادی از آنها در سطوح پایینی کوه ازبین رفته اند. این آثار بی بدیل و ارزشمند در محاصره ساخت و ساز ها قرار دارند و در معرض نابودی اند.
• ۱۳- جنس سنگ و رنگ بوم: سنگ های دگرگونی و قهوه ای رنگ است.
• ۱۴- ویژگی های مشترک و پیوستگی سنگ نگاره ها:

وجود ۹۰ درصد نقوش بزکوهی با سبک و طرح های مشابه در کل ایران
کهن بودن کلیه ی نقوش حکاکی شده با سبک و طرح های مشابه در کل ایران.

وجود هنر در آنها (هنرهای صخره ای) همگون با کل سنگ نگاره های ایران.

به نظر نگارنده انگیزه ی ۹۰ درصد نقوش حکاکی شده ریشه در اسطوره های ماقبل تاریخی دارد.

نیاکان ما در هزاره های قبل ضمن کسب مهارت های لازم در ایجاد حکاکی ها و نگارگری ها از طریق آموزش، دانش کافی برای انتخاب بوم هایی مبتنی بر شاخصه های علمی را نیز داشته اند. بوم هایی را برای حکاکی انتخاب می کرده‌اند که اغلب دارای ویژگی های زیر بوده اند:

• ۱- بوم شیبی تند داشته و بهترین بوم با شیب۹۰ درجه است.
• ۲- جهت بوم به طرف شرق یا جنوب شرق باشد.
• ۳- بوم دارای رنگ بستر مناسب باشد تا آثار بیشتر جلوه گری کنند.
• ۴- بوم نزدیک آب یا گذر افراد باشد تا اثر هنری منظرگاه مخاطبان باشد. (درخواست فراوانی آب، احترام به نقش‌های مقدس و ابعاد زیبا شناختی و هنر محیطی)

با انتخاب شاخصه های فوق کمترین لگاریتم و ریز فرسایش ها بر بوم ها بر اثر عوامل طبیعی رخ می دهد، بطوری که بعد از گذشت هزاران سال وقتی به آنها نگاه می کنیم، نخست گمان می شود این نقش ها دو یا سه سال پیش حکاکی شده اند. ذهنیتی که خیلی از کسانی که دانش و تجربه کافی نداشته اند، دچار آن شده اند! نقش‌هایی که تقریباً قدمت بیش از پنج هزارساله دارند ولی هنوز رنگ آنها به نخودی نگراییده است.

موارد ذکر شده از اصولی بوده است که نیاکان ما بخوبی ازآنها پیروی کرده اند. نقوش مقدس اغلب درکنار آب حک شده اند تا نماد آب خواهی[۱]، زایندگی و فراوانی نعمت باشند و از طرف دیگر انسان هایی که از کنار آنها عبور می کنند بر کنار آنها نقش های جدید حک کنند تا مشمول کاری خیر شوند!

در پایان از همکاری میراث فرهنگی استان خراسان رضوی، بویژه سرکارخانم شاه مرادی کارشناس میراث فرهنگی و یگان حفاظت منطقه طرقبه سپاسگزاری می کنم.

با کمال احترام- محمد ناصری فرد
زمستان ۸۹