نقش زنان در دوره باشکوه حکومت اشکانیان

مورد ویژه ملکه موزا

زنان در تاریخ ایران باستان همچون بسیاری دیگر از گستره‌های اجتماعی این سرزمین کهن، در ابهام پوشیده شده‌اند. اسناد و مدارکی فراوان از آن روزگاران بر جای نمانده است؛ هرچه به دست رسیده، یا روایت‌های تاریخ‌نگاران یونانی و رومی یا یافته‌های باستان‌شناسی است. دوره حکومت پارتیان یا اشکانیان بر ایران، روزگاری ویژه به شمار می‌آید. این دودمان ایرانی توانستند نزدیک به ۵٠٠‌سال بر ایران حکم برانند. بررسی زندگی و زمانه زنان در این دوره، با بهره‌گیری از همین اندک یافته‌های باستانی، ما را با روزگار آنان می‌تواند آشنا سازد.

دودمان پارتی؛ ۵ سده حکومت در ایران

دودمان پارتیان دو سده و نیم پیش از میلاد توانستند با براندازی جانشینان اسکندر مقدونی که سلوکیان نامیده می‌شدند، باری دیگر یک حکومت ایرانی بر سرزمین پهناور ایران در آن روزگار پایه گذارند. اشکانیان نزدیک به ۵٠٠‌سال از ۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی بر ایران حکومت کردند. اشک رهبر قبیله پرنی پس از فتح ساتراپ پارت در شمال شرقی ایران سلسله اشکانی را بنیان‌گذارد. دولت اشکانی در زمان اقتدار، قلمرویی گسترده از رود فرات تا هندوکش و از کوه‌های قفقاز تا خلیج‌فارس را دربرمی‌گرفت. به دلیل موقعیت مناسب جغرافیایی این حکومت و قرار گرفتن در مسیر بازرگانی بین امپراتوری روم و حوزه مدیترانه و امپراتوری‌ هان در چین و نیز مسیر جاده ابریشم، این امپراتوری به مرکزی برای تجارت تبدیل شد. حکومت اشکانی در اثر اختلافات داخلی و جنگ‌های خارجی در مدت حدود پنج سده در شرق و غرب به تدریج ضعیف و با کشته شدن اردوان پنجم، آخرین پادشاه این سلسله به دست اردشیر یکم ساسانی درسال ۲۲۴ میلادی منقرض شد. پارتیان، نام و آوازه‌ای بزرگ از خود در تاریخ برجای گذاردند. بسیاری معتقدند که شیوه‌های نوین جنگی پارتیان بعدها الگویی برای نظامیان در هزاره‌ها و سده‌های بعد شد. شیوه نبرد پاتیزانی در جنگ دوم جهانی برگرفته از تاکتیک‌های نظامی پارتیان در نبرد جران و نبردهای بعدی بود. سوار پارتی سبک‌اسلحه بود و همواره دشمن را با اقدامات ایذایی آزار می‌داد. در تاریخ آورده‌اند سوار پارتی می‌توانست هنگامی که سوار بر اسب به سرعت در برابر دشمن عقب می‌نشیند،‌ در حرکت، روی اسب به سوی عقب تیر انداخته و تعقیب‌کنندگان را دقیقا مورد هدف قرار دهد. این شیوه جنگی پارتیان در جنگ حران، رومیان را وحشت‌زده و آنان را سست‌اراده کرد.

مورد ویژه یک کنیزک ایتالیایی که ملکه ایران شد

نشانه‌های تاریخی و یافته‌های باستان‌شناختی، از حضور گه‌گاه زنان در گستره سیاست و حکومت‌داری روایت کرده‌اند. یکی از مهمترین زنان در گستره سیاست و حکومت‌داری در دوره اشکانی، کنیزکی رومی به شمار می‌آید که مسیر پیشرفت را به تندی گذراند و در دوره‌ای از حکومت پارتیان در ایران به بانوی نخست حکومت بدل شد. او که به ملکه موزا شهرت یافته است، کنیزکی بود که اوگوست، امپراتور روم در پیمانی صلح با فرهاد چهارم پادشاه اشکانی، در برابر بازگرداندن درفش‌های عقاب‌نشان روم، به وی هدیه کرد. این درفش‌ها نماد امپراتوری روم به شمار می‌آمدند که سورنا سردار بزرگ پارتی در نبرد با کراسوس سردار باتجربه رومی در نبرد حران به ‌سال ۵٣ پیش از میلاد، پس از شکستی سهمگین بر رومیان، از آنان غنیمت گرفته بود. موزا که در برخی منابع باستانی، تراموزا نیز خوانده شده است، مادر و سپس همسر فرهاد پنجم، نام‌بُردار به فرهادک بود. این کنیز رومی به‌زودی توانست در دربار فرهاد چهارم رشد کرده، به همسری پادشاه اشکانی درآید. او که از این پیوند، پسری به دنیا آورد، به لطایف‌الحیل دیگر مدعیان احتمالی جانشینی همسر را از میدان به‌درکرد. آن‌گونه که منابع تاریخی روایت کرده‌اند فرهاد پنجم پس از بلوغ با همدستی و انگیزش مادر، به پدر زهر خورانید و به همراه موزا بر تخت پادشاهی حکومت اشکانی نشست. فرهاد پنجم سپس در کنشی که تنها پسندیده یونانیان و رومیان در آن روزگار بود، با مادر خویش پیوند ازدواج بست. نقش ملکه موزا در حکومت اشکانی در این دوره به اندازه‌ای بود که در برخی سکه‌های به دست‌آمده از آن روزگار، نقش چهره وی به چشم می‌آید. این رفتار گویا بر ایرانیان در آن روزگار بسیار سنگین آمد و شورش‌هایی بر دربار وی برانگیخت. موزا و فرهاد پنجم سرانجامی تلخ یافتند. آنان پس از مغلوب‌شدن در برابر یک شورش، به روم گریختند و گویا فرهاد در مسیر گریز کشته شد. این زن ایتالیایی در دوره‌ای کوتاه توانست جامعه و حکومت ایران را از خود متأثر سازد.
جز مورد ویژه ملکه موزا، منابع از حضور زنانی دیگر در گستره سیاست‌ورزی و حکومتگری سخن رانده‌اند. دیاکونوف در کتاب ارزشمند «اشکانیان» از زنی با نام آرتادخت یاد می‌کند که در دوره پادشاهی اردوان چهارم، وزیر خزانه‌داری و متولی امور مالی امپراتوری ایران عهد اشکانی بوده است. آن زن قدرتمند، به روایت این خاورشناس و تاریخ‌نگار برجسته روس، با سامان‌بخشی به مسأله مالیات‌ها، اقتصاد حکومت گسترده پارتی را رونق بخشید و جلوی بروز خطاها را در نظام مالی و مالیاتی کشور گرفت. سکه ازدواج‌های سیاسی نیز در دوره پارتیان رونقی بسیار داشت. این پیوندها گاه می‌توانست موجب بروز جنگ شده یا صلحی خردمندانه در پی آورند.

پوشش‌های زنانه با بهره‌گیری از فرهنگ هلنی

حضور مقدونیان پیش از حکومت پارتی، اندیشه‌های یونانی را در جامعه ایران گسترش داد. همین مسأله موجب شد پارتیان از بخشی گسترده از آیین‌ها و سنت‌های یونانی که درواقع هلنی نامیده می‌شد، در زندگی خویش بهره گیرند. حوزه زنان نیز از این مسأله برکنار نبود. بازنمایی پیکره‌های مونث در قالب تصویر و مجسمه، رواج پدیده مد و افزایش توجه زنان به آرایش، پوشش و عشق به جواهر در میان زنان اشرافی از ویژگی‌های این دوره به شمار می‌آید. نقشی سنگی از یک زن در موزه لوور وجود دارد که از محوطه باستانی پالیمرا در بین‌النهرین به دست آمده است. این زن دستاری بر سر دارد که از چندین رج کلاف حلقه‌ای روی هم شکل گرفته است.
آن‌گونه که شهرام جلیلیان و سیدعلی فاطمی در پژوهش و نوشتاری با نام «پوشش زنان در دوره‌ی اشکانیان»، با بررسی داده‌های باستان‌شناختی و یادگارهای هنری اشکانیان تشریح کرده‌اند «برهنگی و تن‌نمایی» در این دوره دراز حکومتگری «زشت و ناروا» برشمرده می‌شد و زنان و مردان همچون دوره‌های پیشین حکومت و جامعه در ایران، یعنی مادها و پارس‌ها «جامه‌های بلند و فراخ چین‌دار می‌پوشیدند». به اعتقاد این پژوهشگران، زنان در جامعه اشکانی همچون مردان «از جامه‌هایی بلند، گشاده و چین‌دار استفاده می‌کردند تا همه‌ی تن خود را بپوشانند». این پژوهش با بررسی «نگاره‌ی زنان در پاره‌ای از داده‌های باستان‌شناختی دوره‌ی اشکانیان همچون مجسمه‌ها، نگاره‌های زنان روی سکه‌ها و نقاشی‌های دیواری» نشان می‌دهد زنان ایرانی در دوره پارتی «با وجود فعالیت‌های روزانه و زندگی اجتماعی آزادانه‌ای که در شاهنشاهی اشکانی داشتند، همانند زنان ایرانی دوره‌ی هخامنشیان، برهنگی و تن‌نمایی را زشت و ناروا می‌شمردند. پوشاک زنان این دوره، پیراهنی بلند، گشاد و چین‌دار و دارای آستین و یقه‌ی راست بوده است و پیراهن دیگری روی آن می‌پوشیدند». آن زنان، چادری گاه روی این پیراهن، می‌افکندند. منابع تاریخ از رنگارنگی پارچه‌های پیراهن‌های زنان در آن دوره آگاهی داده‌اند. موهای زنان با «عمامه‌ای زینت‌یافته و زیبا» پوشیده می‌شد. نویسندگان نوشتار «پوشش زنان در دوره‌ی اشکانیان» اما در یافته‌های خود بدین باور رسیده‌اند که «در بازنمایی‌های زنان در داده‌های باستان‌شناختی چهره‌ی زنان اشکانی همیشه بدون پوشش و آزاد نشان داده می‌شود». آنان سپس نتیجه می‌گیرند «نوع پوشش و جامه‌ی زنان اشکانی تا اندازه زیادی ادامه پوشش زنان ایران دوره‌ی هخامنشیان بوده است».

برش‌هایی کوتاه از تاریخ زنان در عصر اشکانی

پرستش الهه آناهیتا در این دوره همچنان رواج بسیار داشت. این الهه به گونه‌ای نماد و بیانگر شخصیت زن در جامعه ایرانی به شمار می‌آمد. چندهمسری مردان از پدیده‌هایی است که در دوره پارتی، همچون دوره‌های پیش و پس از آن رواج دارد. بسیاری از پادشاهان و ثروتمندان و درباریان با بهره‌گیری از نفوذ، قدرت و ثروت خویش زنانی بسیار در حرمسراهایشان گرد می‌آوردند. آن‌گونه که از منابعی کهن همچون «اردویراف‌نامه» برمی‌آید، در حوزه زنان در دوره نزدیک به ۵٠٠ ساله اشکانی، در برخی برهه‌ها با نابسامانی‌هایی اجتماعی همچون روسپیگری، تزلزل در پیمان ازدواج، نزاع‌های خانوادگی و سقط جنین روبه‌رو می‌شویم. منابع تاریخی از رواج مشاغلی همچون ریسندگی، بافندگی و نوازندگی در میان زنان ایرانی در پنج سده حکومت پارتی آگاهی داده‌اند.