هنر معماری و آثار به جای مانده از معماران مصر باستان

به جرأت می توان گفت که پیشرفته ترین هنر معماری در جهان باستان به مصر متعلق است. پدیده های معماری و به سخن دیگر آثار به جای مانده از معماران هنرمند مصر باستان نه تنها در نوع خود بی نظیر است، بلکه جهانیان و به ویژه هنرشناسان را به شگفتی وا داشته است.

تحول و تکامل روزافزون در این عرصه مصر را در ردیف سرزمین هایی قرارداده است که نامش در تاریخ منجمله با اهرام سه گانه رقم خورده و جاودانی شدهاست. این واقعیتی است که در هر مقطعی از تاریخ مصر باستان، معماری آن سرزمین از هر کشور دیگر پیشرفته تر و تکامل یافته تر بوده است. هنر معماری در مصر را صاحبنظران در یک جملۀ کوتاه بیان کرده اند و آن این است که«هنر معماری در مصر به درجۀ کمال رسیده بود».

کهن ترین و برجسته ترین آثار به جای مانده از این هنر، بناهای تاریخی مقابر بزرگ، اهرام پادشاهان و قبور اشراف و بزرگان مصری که به مصطبه ها معروف اند، می باشد.

بارزترین جنبه هنری این بناها که آنها را در جهان ممتاز و متمایز کرده است، سادگی این بناها است که در حد فوق العاده ای توجه می کند. شاید بتوان گفت در دورۀ امپراطوری باستان بنای معابد از اهمیت کمتری برخوردار بود و معماری معابد مصری به تدریج پا به پای معماری دیگر آثار چون مقابر و کاخ ها به جلو رفت و اهمیت خود را پیدا کرد. در دوران امپراطوری باستان معبد مصریان هنوز با ستو ن ها ی منشوری شکل یا در شکل و قالب درختان ساخته می شده است که این خود دارای مفهوم دینی ویژه ای است که ذهن و اندیشه و ذوق مصریان برآن متمرکز و سلیقه و ابتکار هنرمندان معمار مصری پیرامون آن حرکت می کرد. معماری معابد ابتدا به موازات معماری بنا های دیگر بود ولی به زودی از آنها جلو افتاد و این حقیقت در یادمان های کهن و ویرانه های به جای مانده از آن روزگار به خوبی نمایان و دارای جلوه و برازندگی خاص خود است. زیباترین معابد متعلق به عهد امپراطوری جدید است.

ویرانه های معبد کارناک[۱] که نمونۀ بارز هنر معماری مصر باستان است و نیز معبد لوکسور (لو ک سور)[۲] که از ابتکارات بی مانند هنرمندان معمار مصری است نشان می دهد که به منطقۀ تب که یکی از دو مرکز بزرگ سیاسی – حکومتی فراعنه در مصر باستان بود ه است، تا چه اندازه اهمیت  داده می شده است . آثارمعماری و بناهای پیرامون این دو معبد با عظمت معرف شکوه و جلال این پرستشگاه  ها بوده است. هر چند این عظمت و افتخار در تاریخ معماری جهان باستان به سختی آسیب دیده است، ولی از بازمانده های اندک می توان به عمق ابتکار هنری و اوج توانایی هنرمندان مصری در عرصۀ هنر معماری آن سرزمین پی برد. به هنگام ورود و به اصطلاح در مدخل بنا سرسراها (تالارها)ی ستون دار به سبک ها و سلیقه های گوناگون و هر سبک و سلیقه در نوع خود زیبا و بی مانند ساخته شده است. این بناهای باشکوه دارای پلکان های پهن و ایوان های وسیع بوده که در آنها چندین ردیف مجسمه از ابوالهول های مصری برپا شده بود که زیبایی و عظمت آن را دو چندان می کرده است. مساحت این تالارپنج هزار متر مربع محاسبه شده است. طراحی و ساختن چنین بناهایی نیازمند به هوشمندی، سلیقه و مهارت زیاد بوده و ابتکار و ذوق هنرمندان پدید آورندۀ آن را به خوبی نمایان می کند.

در مصر باستان افزون بر معابد، کاخ های عظیمی برای فراعنه ساخته شده است که در ساختن آنها نیز از همین هنرمندان بهره گرفته و از مصالح ساختمانی مرغوب و زیبا استفاده می کرده اند. قصر های شاهی در مصر عموماً از چوب ساخته می شده است و به خاطر آسیب پذیری زودهنگام آن نسبت به سنگ، دوام آنها طبیعتاً کمتر بوده و هنرمندان و هنرشناسان سده های اخیر جهان تنها از روی بقایای آنها و تصاویر به جای مانده از روزگاران باستان و نیز نقوش برجسته، توانسته اند دربارۀ آنها اظهارنظر کنند و به داوری بنشینند. دیدگاه های داوران و هنرشناسان همه حاکی و حاوی تحسین به هنر معماری مصریان است که هنرهای دیگر آن سرزمین را تحت الشعاع خود قرار داده است.

هنر معماری در نزد مصریان ورای اندیشه ها و هنرهای دیگر بوده است. به همین دلیل مصریان قدیم به هنر معماری توجه ویژه ای داشته اند. مصریان هنر معماری را در رابطه بامکان، مسکن و مأوای جهان باقی خود در نظر می گرفته اند. هر مصری در هر شغل و مقامی که بود به فکر ساختن قبری باشکوه برای خود بود، زیرا این قبرخانۀ ابدی و جاودانی او به شمار می رفته است. مصریان اصل را بر هنر معماری قرارداده و هنرهای دیگر چون حجاری، نجاری و نقاشی را به عنوان مکمل هنر معماری می خواسته اند. معماران مصری که تاریخ جهان باستان همانند آنان را به خاطر ندارد ودیگر هرگز بر روی زمین نیز ظاهر نشده اند، آثاری را به وجود آورده اند که واجد عظمت و شکوه بوده و مهارت و کاردانی آنها با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی و جغرافیایی (آب و هوا) درهم آمیخته و بناهای با عظمت مصر باستان را تا به امروز جاویدان نگه داشته اند. نه تنها شرایط اقلیمی بلکه آسیب هایی که از ناحیۀ جنگ های ویرانگر، زلزله و سایر عوامل و حوادث و بلایا بارها مصر را فراگرفته است، این افتخارات را تاکنون جهت مطالعه و بررسی حفظ کرده است. هر چند ابعاد و یرانی ها به اندازه ای گسترده بوده است که کار مطالعه و بررسی را دشوارتر می کند، ولی دانشندان با اشتیاقی وصف ناپذیر به یافتن رموز و اسرار این شگفتی ها پرداخته و هر روز نکتۀ تازه ای را از یافته های خود به علاقه مندان ارزانی می کنند.

پایه و اساس و نخستین اندیشه و منشأ هنرمعماری مصریان در خلق این بناهای باشکوه و مجلل، مذهب مصریان بوده است، زیرا مصریان در ساختمان بناهای معمولی و خانه ها که مسکن موقتی و دنیوی آنها به شمار می آمده است، به خشت، آجر، گل وچوب قناعت می کرده اند،ولی در ساختن بناهای جاودانی که شاهکار هنر معماری به شمار آمده اند چون اهرام و مقابر و معابد و کاخ های فراعنه از مرغوب ترین، بادوام ترین و زیباترین مصالح ساختمانی استفاده می کرده اند. معماران و به اصطلاح مهندسان و بنّاهایی که بنتاهای معمولی، خانه ها و دیگر اماکن را طارحی کرده و بر ساختن آنها نظارت کرده و یا شخصاً درساختن آنها شرکت داشته اند،شاید برجسته ترین هنرمندان مصری در عرصۀ هنر معماری نبوده باشند، ولی معمارانی که در پی افکندن و ارائه طرح ها و سرانجام اهرام به عنوان مقابر فراعنه، کاخ های سلطنتی ومعابد نقش، شرکت و نظارت داشته اند، ار نخبگان و برگزیده ترین چهره های عرصۀ هنرمعماری در مصر باستان بوده اند. از آثار به جای مانده ازهنر معماری مصریان می توان به شگفتی های این عظمت ها پی برد.

از بسیاری از این آثار چیزی باقی نمانده، تنها در گزارش ها و اسناد ومدارک می توان به مطالعۀ آن ها پرداخت، چنان که کاخ های فراعنۀ مصر که مشرف به رود نیل بوده و در زمان آمنهوتپ سوم[۳] تقریباً در هر یک کیلومتر یکی از آنها ساخته شده است، همگی ازبین رفته و چیزی از ان باقی نمانده است. دیودور سیسیلی[۴] مورخ بزرگ جهان باستان براین باور بوده است که: مصریان خانه های خود را مکانی ناپایدار، ولی آرامگاه ابدی خویش را مسکن جاودانی خود به شمار آورده اند. مصریان نه تنها بناهای قبورشان را با حوصله و سرمایه گذاری در دست گرفته و به پایان می رسانده اند. بلکه فضای پیرامونی آن را نیز هرچه زیباتر و سرسبزتر و باشکوه تر به جای می گذاشته اند. فراعنه، کاهنان و روحانیان عالیمقام، اشراف و نجبا و صاحبمنصبان لشکری و کشوری و مدیران امور دیوانی و یا هر کس دیگر که دارای تمکن مالی بود، پیش از آنکه مرگ او فرا رسد، خانۀ آخرت خود را ساخته و می آراست. پس از مرگ هر مصری می توانسته اند از قبر وی دریابند که وی متعلق به کدام طبقۀ جامعه بوده است. به سخن دیگر خانۀ آخرت او معرف خانۀ دنیای زندگان وی بوده است و نشان می داد که وی در زندگی چگونه و در چه شرایطی به سر می برده است.

منابع نگاره :

1. عنوان کتاب : تاریخ مصر باستان
2. نویسنده : اردشیر خدادادیان
3. مشخصات نشر :تهران، سخن، ۱۳۸۸
4. مشخصات نشر الکترونیکی : مصر باستان، تاریخ ما ۱۳۸۹