آیا تهمت شرابخورای و زنباره بودن ابن سینا در کتاب جوزجانی حقیقت دارد؟

مختصری بر شرح حال ابوعلی سینا

ابوعلی حسین بن عبدالله سینا، مشهور بهابوعلیِ سینا، ابن سینا و شیخ الرئیس (متولد ۳۵۹ ه‍.ش در بخارا – درگذشتهٔ ۲ تیر ۴۱۶ در همدان) پزشک، فیلسوف، منجم، فیزیک‌دان، شیمی‌دان، شاعر ومنطق دان و از مشهورترین و دانشمندان ایران و جهان است. ابن سینا آثار فلسفی، منطقی و علمی بسیاری دارد که بیشترشان به نوعی در حکم دایره المعارف  زمان خود هستند. از میان انبوه آثار این نویسنده،  دو کتاب  شفا که یک دانشنامه علمی و فلسفی جامع است و القانون فی الطب که اثری پزشکی است، مهم تر از سایرین هستند.

حیات شخصی و اجتماعی ابن سینا همیشه مورد مناقشه و حواشی بسیار بوده است. به جرات می‌توان زندگی ابن سینا را پر از تناقض و روایات مختلف دانست.
بسیاری معتقدند که ابن سینا در زندگی شخصی بر خلاف روایات و تاکیداتی که بر زهد و رعایت اعتدال اخلاقی در آثارش دارد، خیلی اهل اعتدال نبود و در جنبه های مختلفی دچار افراط می‌شد.  شاید گزارشی که ابو عبید جوزجانی، مهم ترین شاگرد بوعلی  از مرگ ابن سینا دارد در این برداشت بیشترین تاثیر را گذاشته باشد. جوزجانی، آمیزش با زنان و لهو ولعب را علت از بین رفتن تعادل مزاجی و در نتیجه مرگ شیخ می‌داند. او چنین روایت می‌کند:

“همه نیروهای شیخ به کمال بود اما نیروی آمیزش با زنان در وجود وی از دیگر نیروهای شهوانی افزون بود و در این کار زیاده روی می‌کرد. روزی از سوی یاران، زیان زن دوستی و پرخوری و شب زنده داری که شیخ در این هر سه افراط می‌کرد به وی گوشزد شد. شیخ پاسخ داد: خدای بزرگ از نیروهای جسمی و روحی مرا بهرهٔ فراوان بخشیده‌است و من باید از همهٔ این نیروها نیک بهره برگیرم و به موقع برخوردار شوم. زیاده روی در شهوات سرانجام جسم نیرومند شیخ را فرسوده کرد.”

علاوه بر این، برخی دیگر روایاتی را به بوعلی نسبت می‌دهند که  هرگاه خواب بر شیخ  تسلط می‌یافت قدحی شراب می‌نوشید تا خواب از سرش بپرد. بسیاری فوایدی را که بوعلی در کتاب قانون برای شراب می‌شمارد دلیلی می‌دانند بر اینکه او خود شراب مصرف می‌کرده است.
برخی چون مرحوم شریعتی این برداشت از زندگی بوعلی را پذیرفته و او را به نوعی نقد کرده و نماد مسلمانان قرن ۴ و ۵ می‌دانند که از آن روحیه حقیقی اسلامی دور شده و کاملا در دنیای خور و خواب و خشم و شهوت گرفتار آمده اند.
برخی دیگر، اما به کلی مخالف این برداشت از حیات ابن سینا هستند. تکیه این دسته بر یک سری روایات دیگری است که اتفاقا راوی برخی از آنها هم جوزجانی است. اینکه شیخ هرگاه به مساله دشواری برخورد می‌کرده به مسجد می‌رفته و پس از نیایش، حقیقت را می‌یافته است، یکی از این روایات است که نشان‌دهنده‌ی پایبندی کامل ابن سینا به شریعت اسلامی است. شرح مکالمه‌ی بوعلی با اباسعید ابی الخیر(عارف نامی) و تاییدی که این عارف بر درستی شیخ دارد و همچنین آثار عرفانی و اشعاری که در دوران حبس در اواخر عمر در همدان و اصفهان داشته است، همگی نشان دهنده‌ی  دورنبودن شیخ الرئیس از مسلک الهی و شریعت اسلامی است.
دکتر نجفقلی حبیبی، محقق و مصحح آثار فلسفه و عرفان اسلامی در گفت و گویی که یک بار با مهر داشته است، گفت که احتمالا روایات منسوب به جوزجانی در طول تاریخ و به علت دشمنی برخی متعصبین تحریف شده است. این مصحح و منتقد آثار فلسفی می‌گوید:
“هیچ بعید نیست که نوشته جوزجانی درباره زندگی نامه ابن سینا دست کاری شده باشد، چون هنوز هیچ نسخه مطمئنی از جوزجانی در دسترس وجود ندارد. جوزجانی می گوید ما شب ها پیش ابن سینا جمع می شدیم و یکی شفا می خواند و ابن سینا شرح می داد وقتی خسته می شدیم می گفت مشروبات بیاورند و نوازندگان بیایند و بعد از رفع خستگی دوباره می نشستیم و دوباره می خواندیم. اگر این حرف درست باشد، با سر مست دوباره چطور می توانستند فلسفه و طب بحث کنند؟”

دکتر حبیبی ادامه می‌دهد: “گزارش جوزجانی، مغشوش است و علت آن هم این است که سندهای روشنی از جوزجانی نداریم. به خصوص اینکه افرادی که با ابن سینا دشمن هستند هم زیاد است. همچنین گزارش‌های خلاف این مورد هم زیاد است، مثلا ابن سینا می‌گوید وقتی به مشکل علمی بر می خوردم به مسجد می رفتم و دو رکعت نماز می خواندم .”

در مورد شرابخواری ابن سینا نیز روایات بسیاری وجود دارد. برخی روایات منسوب به او جهت فواید شرابخواری را مغشوش می‌دانند. برخی دیگر معتقدند بوعلی در همان قانون روایات بسیاری را در نفی و رد شرابخواری و مضرات آن آورده است که فواید ان را کاملا تحت پوشش قرار می‌دهد.

به هر حال، تصمیمات متنوع ابن سینا و اتفاقات مختلفی که در زندگی تجربه کرد، باعث شده است که او حیاتی عجیب و جنجالی داشته باشد تا بدانجا که هنوز نمی‌دانیم مشی سیاسی او چگونه بوده است‌. ابن سینا از طرفی تمام‌عمر از ترس خدمت به سلطان ظالمی چون محمد غزنوی فرار می‌کند اما از طرف دیگر وزارت آل بویه را می‌پذیرد. در زندگی شخصی او هم وجوه مختلف و به ظاهر متناقضی وجود دارد که قضاوت درباره او را سخت می‌کند. به هر حال، آنچه مسلم است این است که آثار نظری فلسفی و علمی او باعث تحولی در  علم شده و تا ابد نام او را در تاریخ تفکر جاودانه خواهد کرد.