جغرافیا و اقلیم مصر باستان

مصر هدیه رود نیل اَست (هردوت)

سرزمین مصر از نظر جفرافیایی و شرایط طبیعی تقریباً در قارۀ آفریقا در موقعیت مناسبی قرار دارد، ولی مشکل کم آبی اقلیم مصر را سخت تحت تأثیر قراره است. مصر درۀ نسبتاً تنگ رود نیل را در برگرقته و این امر شرایط طبیعی متفاوتی را با مناطقی از مصر که با این رودخانه فاصلۀ بیشتری دارند به وجود آورده است. درۀ نیل از شرق و غرب به بلندی ها و مناطق کوهستانی محدود و منتهی می شود و همانگونه که در مبحثی دیگر به آن اشاره شد پهنای آن بیش از پانزده تا بیست و پنج کیلومتر نیست. کوهستان های غرب مصر، این دره را از منطقه ای به نام صحرا که بیشتر به آن صحرای لیبی گفته می شده است، جدا کرده است. درسوی دیگرآن یعنی دربخش شرقی کوهستان ها، کرانه های دریای سرخ[۱] یا بحر احمر گسترده است. جریان رود نیل در جنوب که دارای شیبی متغیر است، ملایم تر شده و این امر موجب کندی حرکت کشتی ها می گردد. سرزمین مصر در همین بخش جنوبی از کشور های جنوب آفریقا جدا شده است. در بخش شمالی به وسعت درۀ نیل افزوده شده و سرانجام به ناحیۀ معروف به دلتای نیل پایان می یابد. در زمان های بسیار دورمعیشت مصریان در این ناحیه دشوار بود، زیرا منطقه ای غیر قابل کشت و زرع و کاملاً با تلاقی بوده است و برای بارگیری کشتی ها،لنگرگاه ها ی مناسبی وجود نداشته است.

مقایسۀ موقعیت جغرافیای سرزمین مصر با همانند آن در بین النهرین نشان داده است که مصر از مزایای بیشتر و شرایط بهتری برخوردار بوده است. کوهستان ها یی که پیرامون مصر این سرزمین را احاطه کرده اند، از نظر تأمین سنگ های ساختمانی با دوام و کمترآسیب پذیرونیز بازالت [۲] وسنگ آهک [۳]، بسیار غنی و برای مصر ثروت آور بوده است. در بخش های خاوری مصر و به ویژه در کوهستان منطقۀ شرقی و به ویژه در بلندی های نوبی[۴]ذخایر سرشار طلا نهفته است. در این دره درختان جنگلی بی شمار که در نقاط دیگر آسیا و آفریقا تقریباًنادر هستند، سر به فلک کشیده اند. مهمترین این درختان عبارتند از نخل[۵]،گزنه[۶] و افرا[۷]. در زمان های بسیار زمام داران کشورهای بزرگ و امپراطوران نامدار جهان باستان چوب های مقاوم و با دوام را برای ساختن کاخ های خود از این جنگل می برده اند. در عرصۀ معماری و زیباسازی بناها و ساختن و برپا کردن داربست های چوبی ، چوب درختان فوق از همه محکم تر و بادوام تر بوده اند.

سرانجام رود نیل به یکی از بزرگترین و استراتژیک ترین دریای مشرق زمین یعنی دریای مدیترانه می ریزد. دریای مدیترانه معبر کشتی های غول پیکر تجاری بوده و پیوسته نقش و سهم آن در مطالعه و بررسی تاریخ جهان باستان قابل توجه و چشمگیر بوده است .مطالعات تاریخی نشان می دهد که با وجود پاره ای مشکلات طبیعی و اقلیمی ، کشت و زرع در مصر با بین النهرین در یک رقابتی به سر می برده است که این رقابت عمدتاً به سود مصر بوده است۰ در واقع سرزمین مصر از نظر جغرافیایی واحه ای است در کنار یک صحرای بی کران. در مصر تقریباً هرگز باران نمی باریده و در صورتی که این اتفاق می افتاده و باران می باریده است ، کاهنان معابد مصری آن را به فال بد تعبیر کرده و آن را ناشی از خشم خدایان دانسته اند.

از سویی طغیان های به موقع و مرتب رود نیل،رطوبت کافی را به خاک سواحل این رودخانۀ عظیم و پر آب می داده و آن را قابل کشت و زرع می کرده است. برخی ازمورخان با در نظر گرفتن تغییرات جوی و دگرگونی ها ی اقلیمی، زمان طغیان این رود را متفاوت درآثار خود آورده اند، بدیهی است که مصریان به آن اهمیتی نداده اند. بیشتر مصر شناسان آغاز این طغیان را بین نیمۀ دوم تیر ماه تا آخر تیر دانسته اند که براثر آن سرتاسر درۀ نیل به زیر آب فرو ما رفته است. آب طغیان کرده از رود نیل تا اواسط یا پایان ماه آبان برجای مانده و به تدریج فرو می نشسته است. پس از وقوع طغیان گل ولای به جای مانده از آن فضا و بستر مناسبی را برای کشت و زرع یعنی بذرافشانی فراهم می کند. مصریان در اواسط پاییز و طلیعۀ زمستان یعنی بین نیمۀ دوم ماه آذر تا آغازماه دی ،زمین نرم و مستعد را نخست شخم زده ودرآن بذرافشانده اند. به این ترتیب زمین از این طغیان و فرونشستن آن دارای لایه ای از گل و لای شده و مصریان آن را ازا لطا ف و کرامات الهۀ نیل دانسته و حاصل فراوانی به دست می آورده اند. مفهوم الوهیت نیل برای مصریان از همین جا شناخته می شود. مصریان به پاس این الطاف و کرامات و برکات حاصله از سوی نیل، همه ساله مراسم باشکوهی برسر رودخانۀ نیل برپا می داشته و قربانی هایی را تقدیم می کرده اند. این طغیان و رسوبات حاصل از رطوبت آن، بروز و حدوث طوفان های شن را نیز مانع می شده و مصر را از حملات ناگهانی و زیان بار این گونه بلایای طبیعی مصون می داشته اند.

برخی براین باورند که علی رغم دور بودن مصر از کشورهای دیگر، به خاطر معابر آبی متعددی که به مصر ختم می شوند، دسترسی به مصر باز هم آسانتر از دسترسی به بین النهرین بوده است. زیرا مصر از موقعیتی مناسب تر از نظر شرایط طبیعی و اقلیمی برخوردار بوده است. با وجود این مصرنیز در تیررس طمع دشمنان قرار می گرفته و تهاجمات متعددی به آن در طول تاریخ صورت گرفته است، به سخن دیگر غنای اقتصادی و اقلیم پر نعمت و آسانی در رفت و آمد کشتی ها و بالطبع تجارت گستردۀ آبی و زمینی، جهان گشایان را بر آن می داشته است که مصر را در فهرست سرزمین های مورد نظرخود قرار داده و برای تسخیر آن برنامه ریزی و اقدام کنند. گرچه مصر در طول تاریخ پر فرازونشیبش بارها زیر ضربات این گونه حوادث از سوی سیطره طلبان و غارتگران قرارگرفته است.معذلک به اندازۀ بابل و آشورو ایران غارت و ویرانی های سهمگین را تجربه نکرده است. مصریان در طول تاریخ شگفت انگیزشان به اندازۀ بابلیان نیاز به تجدید حیات اقتصادی نداشته اند،زیرا کمترمورد تهاجم وتجاوزقرارگرفته اند. دوران تاریخی مصر در نوع خود در شرایطی آغاز شده است که در آفریقا مردم از ابتدایی ترین تدبیر جهت ورود به عرصه های تاریخی بهره مند نبوده و هرگز در اندیشۀ سازمان دهی اجتماعی و وضع قوانین و به وجود آوردن یک نظام دیوانی و حکومتی مقتدر نبوده اند۰ مورخان مصر باستان را سرمشقی آموزنده برای سرزمین های همجوار و کشور های دور و نزدیک آن به شمار آورده اند. برخی از بیو گرافی نویسان که تاریخ نیز می نوشته اند، از تجربیات و مشاهدات مسافران و نظامیان و بازرگانانی که به خاطر مسئولیت ها و وظایف شغلی به مصر باستان سفر می کرده اند، مطالبی را به رشتۀ تحریر در آورده اندکه به قول برخی از مورخان یونانی، به افسانه بیشتر شباهت داشته تا به واقعیت . بدیهی است که در خلال همین افسانه ها برازندگی مردم مصر و سرزمین شگفت انگیز و افسانه ای نیل در اندرون خود اسراری داشته است که علاقه مندان را به مطالعه وا می داشته و بی هیچ تردیدی برتری مصر برسرزمین های دیگر را به ثبوت می رسانده است. مصریان در کهن ترین ایام و روزگاران دارای ابتکارات و ابداعاتی در زمینه های علوم وفنون گوناگون بوده اند که پرداختن به آنها از این مبحث آغاز شده و به تناسب موضوع و نیاز به جزئیات آن اشاره خواهیو کرد. هنوز هم اسناد ، آثار و مدارکی از مصر باستان درست است که ویژگی های تاریخ مصر را به تصویر می کشد.

[۱] . Rotes Meer

[۲] . Bazait

[۳] . Kalkstein

[۴] . Nubien

[۵] . Dattelbaum

[۶] . Tamaris

[۷] . Sycomore

منابع نگاره :

1. عنوان کتاب : تاریخ مصر باستان
2. نویسنده : اردشیر خدادادیان
3. مشخصات نشر   :تهران، سخن، ۱۳۸۸
4. مشخصات نشر الکترونیکی : مصر باستان، تاریخ ما ۱۳۸۹