تاریخ تمدن زندیان

نحوه شکل گیری حکومت زندیه

پس از آنکه حکومت افشاریان نابود شد و پیش از آنکه حکومت قاجار در ایران شکل گیرد، زندیه به مدت ۴۶ سال بر ایران حکومت کرد. این سلسله توسط کریم خان زند ، معروف به وکیل الرعایا در سال ۱۱۶۳ میلادی آغاز به کار کرد. کریم خان زند یکی مقام لشکری در سپاه نادرشاه بود و پس از آنکه نادرشاه افشار می‌میرد، کریم خان زند نیز به کشور بازمی‌گردد. کریم خان زند به همه اعلام کرده بود که او را وکیل الرعایا بنامند و از این که لقب شاه را با خود داشته باشد، خوشحال نبود.

او شهر ملایر را بطور موقت، پایتخت و مقر فرماندهی خود نمود، تا توانست بر کل ایران مسلط شود و سپس شهر شیراز را پایتخت خود کرد.از جمله بناهایی که از وی به یادگار مانده‌ ارگ کریم‌خان، بازار وکیل، حمام وکیل و مسجد وکیل در شهر شیراز است.

کشورگشایی‌های وکیل الرعایا

وکیل الرعایا در سال (۱۱۹۳ – ۱۱۶۳ ه‍.ق) توانست پس از فروپاشی حکومت نادرشاه افشار، تمام بخش‌های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را تحت حکومت خود دربیآورد. در سال ۱۱۸۹ ق. برادر وی، صادق‌خان زند، نیز موفق شدبصره را از امپراتوری عثمانی جدا کرده و به ایران پیوست نماید و از این طریق، نفوذ ایران را بر سراسر اروندرود، بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس مسلم گرداند. طایفه زند از نژاد لر و از ایلات لک هستند که ۴۳ سال بر ایران حکومت کردند.

بعد از مرگ نادر کریم‌خان نیرویی جمع آوری کرد و پس از چندی با دو خان لر بختیاری به نام‌های ابوالفتح‌خان بختیاری و علیمردان خان بختیاری ائتلافی فراهم ساخت و کسی را که از سوی مادری از خاندان صفوی می‌دانستند، به نام ابوتراب میرزا (شاه‌اسماعیل سوم) را به شاهی برگزیدند. در این اتحاد علیمردان خان بختیاری وکیل‌الدوله (نایب‌السلطنه) بود و ابوالفتح‌خان بختیاری حاکم اصفهان و کریم‌خان زند نیز سرلشکر سپاه بود.

مبارزات کریم خان

کریم خان پس از شانزده سال مبارزه دایمی توانست بر تمامی حریفان خود از جمله محمدحسن خان قاجار و آزاد خان افغان غلبه کند و صفحات مرکزی و شمالی و غربی و جنوبی ایران را در اختیار بگیرد. وی به انگلیسی‌ها روی خوش نشان نداد و همواره می‌گفت آن‌ها می‌خواهند ایران را مانند هندوستان کنند. برادر وی، صادق خان، نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ ه‍.ق بصره را از حکومت عثمانی منتزع نماید و به این ترتیب، نفوذ اوامر دولت ایران را بر سراسر اروندرود و بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس مسلم گرداند.

درگذشت کریم خان

بعد از در گذشت کریم خان زند دوباره جانشینان وی به جان هم افتادند و با جنگ و نزاع‌های فراوان، زمینهٔ تقویت و کسب اقتدار آغا محمد خان و سلسلهٔ قاجار را فراهم آوردند. لطفعلی خان در سال ۱۲۰۹ هجری قمری آخرین فرمانروای زند پس از رشادت‌های بسیار، به دست آغا محمدخان قاجار کشته شد. آغامحمدخان با فتح شهر شیراز دست به کشتار کسانی که از دودمان زند بودند زد، پسران لطفعلی خان را اخته کرده و دستور تجاوز جنسی به زن باردار و دختر لطفعلی خان زند و دیگر زنان این طایفه را داد و گروهی از افراد طایفهٔ زند نیز به اطراف متواری شدند تا از دست آقامحمد خان در امان باشند.

عده‌ای از وابستگان نزدیک خاندان زند را با خود به تهران آورد و در قلعه‌ای قدیمی در یافت‌آباد امروزی زندانی نمود که در اواخر قاجاریه توانستند اراضی اطراف را به دست آورند و همان‌جا اقامت کنند و دیگر وابستگان این خاندان یا کشته شدند یا به عثمانی گریختند یا مهاجرت کردند تا جان زن و فرزندانشان در امان باشد.

با وجود برکناری حکومت زند بخش اعظمی از لرهای غرب ایران در هواداری از خاندان زند در کشمکش با دولت قاجار بودند.

طایفه زند چون وضعیت را نامناسب دیدند و بزرگان طایفه زند هرکدام برای رسیدن به قدرت دست به کشتار یک دیگر زده بوده‌اند و آقامحمدخان قاجار به شیراز به کررا حمله می‌کرد، شبانه و مخفیانه به سمت کوهستان‌های سخت گذر بویر احمد حرکت کردند تا جان زن و فرزندانشان در امان باشد و تا زمانی که سلسله عوض شد در همان‌جا ماندن و بعد از مرگ آقا محمد خان قاجار که کینه این طایفه را بر دل داشت و قتل‌عام این طایفه به پایان رسید، باز ماندگان طایفه کریم خان به یاسوج کنونی کوچ کردند ودران مکان اقامت گزیدنند و در این مدت صاحب مال و منال خوبی شداند.

پس از سال‌ها مخفیانه زندگی کردن حاج نیاز بزرگ طایفه به سمت اردکان فارس هجرت نمود و ایشان برای همیشه در این مکان اقامت کردند و بعد از حاج نیاز فرزندش حاج علی خان وحاج باباخان و فرزندان ایشان بر بلوکات اردکان فارس خانی و کلانتری کردند و از این طایفه در فارسنامه ناصری یاد شده‌است. ایشان کلیه دهات مجاور را خریداری کردند و خراج سالیانه حکومت را یکجا می‌پرداختند این طایفه برای قدردانی از زحمات حاج نیاز بعدها نام خانوادگی نیازی را برای فامیل خود انتخاب کردند از حاج نیاز قران‌های خطی بر پوست آهو برای وراث آن به جای مانده‌است؛ و در دوره پهلوی که مبارزات علیه خوانین آغاز شده ایشان بدون مقاومت قدرت را به حکومت مرکزی تحویل دادند.

از دیگر بازماندگان طایفه زند که به یافت آباد از مناطق تهران کنونی تبعید شده بودند نیز در اواخر دوره قاجاریه هرمزخان زند، رضا قلی بک میرزا و بعد از او مرتضی خان زند معروف به مرتضی خان یافت آبادی موفق به تملک یافت آباد، اسلام شهر و روستاهای اطراف شدند که البته در رابطه با این مالکیت همواره باعبدالحسین میرزا فرمانفرما معروف به شازده فرمانفرما از شاهزادگان صاحب نفوذ قاجار اختلافاتی وجود داشت که در نهایت پس از نزاعی طولانی و خشونت بار در دوران پهلوی اول با رای دادگاه مالکیت یافت آباد به خوانین زند رسید. مرتضی خان یافت آبادی نیز همچون دیگر اقوام خود جوانمرد و مردم دار بود و به عنوان یکی از پیشگامان اصلاحات ارضی بخش عمده‌ای از زمین‌های یافت آباد را به صورت داوطلبانه به مردم واگذار کرد.مقبره رو به تخریب وی در قبرستان یافت آباد واقع شده‌است.

گروهی از افراد طایفه زند که از تیره زند خراجی می‌باشند در سعید آباد شهریار ساکنمی باشند، که زمان کوچ و اسکان آن‌ها در سعید آباد با توجه به سنگ قبرهای یافت شده در امامزاده عبدالله سعید آباد حدوداً۲۳۰ الی۲۵۰ سال پیش تخمین زده می‌شود که مقارن است با اواخر دوره سلسله زندیه.