مقام های موسیقی از دیروز تا امروز

لغت مقام برای علاقمندان و دست اندرکاران موسیقی لفظی آشناست. ولی اکثر مخاطبان نمی‌دانند که مقام دقیقا چیست، مقام‌ های موسیقی ایرانی چه نام دارند و اینکه آیا مقام صرفا مختص به موسیقی ایرانی است یا خیر؟ این مقاله را دنبال کنید تا پاسخ پرسش‌هایتان را بیابید.

تعریف مقام‌ در موسیقی ایرانی

لغت مقام (یا گا‌ها پرده) برای دسته بندی و طبقه بندی انواع موسیقی شامل موسیقی ایرانی، ترکی، عربی و آذربایجانی استفاده می‌شده یا می‌شود. مقام در دوره‌های مختلف تاریخی از جمله دوره‌ی معاصر کاربرد داشته و دارد.
برای ارائه تعریفی برای مقام می‌توان گفت: یک مقام مجموعه‌ نغمه‌هایی است که تحت فواصل مشخص و از پیش تعیین شده سازمان یافته‌اند. در واقع مقام‌ها را بر اساس ساختار اجرایی دسته بندی می‌کنند.
تعداد مقام‌ها در موسیقی‌های مختلف متفاوت است، به گونه‌ای که تعداد مقام‌های اصلی در موسیقی ایرانی ۱۲، در موسیقی ترکی ۱۳، و در موسیقی عربی تا ۱۴ عدد نام برده شده است. پس از گذر زمان و پیشرفت در علم موسیقی، طبقه بندی‌های مختلفی برای مقام ذکر شده و در برخی مناطق با همان نام مقام و در برخی دیگر، مفهوم دستگاه را جایگزین مقام کرده‌اند.

دیگر نام‌های مقام

چیزی که در موسیقی ایرانی مقام نامیده می‌شود در یونان باستان مد، در موسیقی هندی باراگا، در موسیقی جاوه پاتت، در موسیقی چینی تیائو، در موسیقی ژاپن شو، در موسیقی کره جو و در ویتنام دیه‌ئو نامیده می‌شود.

نام مقام‌ های موسیقی ایرانی

در موسیقی ایرانی گاه به جای گوشه و دستگاه عنوان مقام را می‌نویسند و در برخی مواقع برای موسیقی‌های قوم‌های مختلف لغت مقام را به کار می‌برند و آن‌ها را زیر عنوان موسیقی مقامی دسته بندی می‌کنند. گا‌ها یک ملودی را مقام می‌نامند و گاه مقام را برای “مدهای” کهن‌تر ایران، مثلاً موسیقی روزگارعبدالقادر به کار می‌برند. برخی مواقع نیز از موسیقی ترک و عرب با عنوان موسیقی مقامی یاد می‌کنند.
برخی معتقدند که مقام های موسیقی ایرانی (پایه و اساس موسیقی ایرانی را ردیف تشکیل می‌دهد) مجموعه‌ی هفت دستگاه‌ها و پنج آواز است.

با این حال استاد روح الله خالقی درباره‌ی ردیف موسیقی ایرانی در قدیم گفته است:
“در کتاب‌های قدیم راجع به موسیقی ایرانی، دوازده مقام را موضوع بحث قرار می‌دادند که این دوازده مقام عبارتند از:

عشاق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، اصفهان، زیر افکند، بزرگ، زنگوله، راهوی، حسینی، حجازی.
برخی چند دایره را هم ملایم طبع دانسته و آن‌ها را چنین نوشته‌اند:

زنگبار، گلستان، بهار، بوستان، عذری، وامق، زیر کش، حسینی، نهفت، حجاز.

علاوه بر دوایر فوق، شش آواز نیز ذکر کرده‌اند با نام‌های گوشت (گواشت)، گردانیا، سلمک، نوروز، مایه، شهناز.
علاوه بر این‌ها ۲۴ شعبه هم تشخیص داده‌اند با نام‌های دو گاه، سه گاه، چهار گاه، پنج گاه، عشیران، نوروز خارا، نوروز بیانی، نوروز عرب، نوروز صبا، حصار، نهفت، عزال، اوج، نیریز، مبرقع، ماهور، همایون، زابلی، اصفهانک، نهاوند، محیر، خوزی، رکب، روی عراق.
چند نام دیگر هم در کتب پیشینیان آمده است مانند مغلوب، بسته نگار، نیشابور (نیشابوری) و کوچک.”

اگر نگاهی به اشعار شاعران پارسی بیاندازیم، خواهیم دید که نام بسیاری از نغمه‌های موسیقی آورده شده است؛ که بیشتر آن‌ها در کتب علمی موسیقی یافت نمی‌شوند، ولی چون اغلب آن‌ها فارسی خالص و یادگاری از موسیقی ایران قبل از اسلام هستند بیان نام آن‌ها خالی از لطف نیست. برخی از این نغمه‌ها عبارتند از:
خسروانی، آئین جمشید، نوروز بزرگ، سروستان، جامه دران، بلغ سیاوشان، پالز بان، گل نوش، مشکدانه، نخجیر کان، نوش لبنیان، نهاوندی، نا قوسی، حقهء کاووس، سیوار تیر، تخت اردشیر، کین ایرج، نوروز کوچک، روشن چراغ، گنج باد آورد، شاد باد، دل انگیزان، آزاد وار، مهر گانی، کبک دری، سبزه در سبزه، راح روح، شیشم، تخت طاقدیس، مروای نیک، باغ شهریار، کین سیاوش، شب فرخ، نیمروز، گنج کاوه، سبز بهار، چکاوک، سرو سهی، اورنگی، اورامن، نوشین باده، هفت گنج، قالوسی، قفل روی، شبدیز، کیخسرو، بلغ سیرین، فرخ روز، گلزار، گنج سوخته، راه گل، در غم، سروستا، آرایش خورشید، شادروان مروارید، دلنواز، رامش جان، ماه بر کوهان، زیر قیصران ریا، ساز نوروز.

حال اگر برخی از نام‌های تکراری را حذف کنیم باز تعداد مقام های موسیقی ایرانی به بیش از صد مقام می‌رسد. قابل ذکر است که با گذر زمان عوامل بسیاری مانند نداشتن خط موسیقی و حمله بیگانگان موجب تغییر شکل و نوای این این نغمه‌ها شده است. همچنین تغییراتی که در موسیقی ایرانی رخ داده است موجب تبدیل مقام‌های دوازده گانه به هفت دستگاه و پنج آوازشده است.

هفت دستگاه عبارتند از:

دستگاه شور، دستگاه سه گاه، دستگاه چهارگاه، دستگاه همایون، دستگاه راست پنجگاه، دستگاه ماهور، دستگاه نوا

و پنج آواز عبارتند از:

آواز ابوعطا، آواز افشاری، آواز بیات ترک، آواز اصفهان ، آواز دشتی