آیا مکانی به عنوان بهشت هست و مکانی به عنوان جهنم؟
جایگاه بهشت:{T
انسانی که در نشئه ماده عنصری زندگی می کند بسیاری از داوری ها و انتظارات او هم صبغه عنصری و مادی دارد. او برای هر چیز، جا و مکان مادی تصور می کند و فرآیند همه امور را در راستای زمان و مکان طبیعی میش نگرد. حال اگر از او پرسیده شود جای مسأله ۴ = ۲ + ۲ کجاست، یا جای معادله ۹ = ایکس + ۴ کجاست؟
خواهد گفت: این مسأله ای ریاضی یا معادله ای جبری است و نمی تواند جایی داشته باشد. امری است که جنبه متافیزیکی دارد و خارج از محدوده تاریخ و مکان، بلکه اساسا علوم و دانش های بشری ذاتا مجرد ازماده است و زمان و مکان ندارد و از جان انسان بیرون نیست. از این رو با رفتن روح از بدن علوم هم همراه او می شوند. بهشت و جهنم نیز از محدوده تاریخ دنیایی و زمان و مکان خارج است و قبل، بعد، کی و کجای دنیوی بر نمی دارد و چنانچه ما بخواهیم آنها را تصور کنیم باید به تعبیرهای قرآن و احادیث معصومین(ع) رو آورده بگوییم: بهشت نزد سدره المنتهی است.
در احادیث فراوانی که به برخی از آنها اشاره شد «سدره المنتهی»، «جنه المأوی» ، «عرش» ، «کرسی» ، «معراج» و «ملکوت» همه کنار هم قرار گرفته است؛ یعنی همه در آسمان ها قرار گرفته است.
T}وجود فعلی بهشت و دوزخ در روایات اسلامی:{T
بسیاری از احادیث اسلامی نیز این معنی را تأیید و تأکید می کند که بهشت و دوزخ هم اکنون مخلوقند، از جمله در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا(ع) آمده است که یکی از اصحاب او از بهشت و دوزخ پرسید که آیا آنها هم اکنون مخلوقند؟ امام(ع) فرمود: «و ان رسول الله قد دخل الجنه ورأی النار لما عرج به الی السما؛ آری آفریده شده اند و پیامبر(ص) به هنگام معراج وارد بهشت شد و دوزخ را نیز مشاهده کرد».
راوی می گوید عرض کردم گروهی می گویند آنها مخلوق نیستند، امام (ع) فرمود: «ما اولئک منا ولا نحن منهم، من انکر خلق الجنه والنار فقد کذب النبی و کذبنا؛ آنها از ما نیستند و ما از آنها نیستیم، کسی که آفرینش بهشت و دوزخ را انکار کند پیامبر را تکذیب کرده و ما را نیز تکذیب نموده است» V}(بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۱۹، ح ۶). {V
در بسیاری از روایات مربوط به معراج پیامبر(ص) به مسأله بهشت و دوزخ و وجود فعلی آنها اشاره شده و اینها در حقیقت تأکیدی است بر آنچه در آیات فوق خواندیم که قرآن در سوره نجم در جریان معراج پیامبر(ص) نیز اشاره کرده است.
در تفسیر علی بن ابراهیم در شرح آیه «و لقد رآه نزله اخری عند سدره المنتهی» V}(نجم، آیات ۱۴ و ۱۵) {V چنین آمده است: «و اما الرد علی من انکر خلق الجنه والنار فقوله عندها جنه المأوی، ای عند سدره المنتهی فسدره المنتهی فی السماء السابعه و جنه المأوی عندها؛ پاسخ کسانی که آفرینش بهشت و دوزخ را انکار می کنند آیه «عندها جنه المأوی» است یعنی در نزد سدره المنتهی که در آسمان هفتم است، بهشت جاویدان قرار دارد» V} (تفسیر علی بن ابراهیم، ج ۲، ص ۳۳۵).{V
روایات متعددی که در منابع شیعه و اهل سنت درباره تولد بانوی اسلام فاطمه زهرا(س) آمده نیز گواه بر این معنی است که می گوید: پیامبر اکرم(ص) در شب معراج وارد بهشت شد و از میوه درختان بهشتی تناول فرمود و از همان میوه نطفه فاطمه زهرا(س) منعقد شد و لذا پیامبر(ص) او رامی بوسید و می گفت: «از او بوی بهشت می شنوم» V} (مضمون این حدیث را علاوه بر کتب شیعه در بسیاری از کتب اهل سنت می توان یافت از جمله ذخائر العقبی، ص ۳۶ و ص ۴۴ ؛ مستدرک الصحیحین، ج ۶، ص ۱۵۶ ؛ الدر المنثور سیوطی در تفسیر آیه سبحان الذی اسری بعبده… و کتب دیگر).{V
در تفسیر آیه ۳۷ سوره آل عمران: «کلما دخل علیها زکریا المحراب و جد عندها رزقا…؛ هر زمان زکریا وارد محراب مریم(س) می شد غذای مخصوصی در آنجا می یافت» (و هنگامی که سؤال می کرد از کجا آورده ای می گفت: از سوی خدا است) در بسیاری از منابع اسلامی اعم از شیعه و اهل سنت آمده است که این غذا میوه های بهشتی بود که در غیر فصل خداوند در اختیار مریم می گذاشت V}(تفسیر عیاشی و تفسیر برهان و نورالثقلین و همچنین تفسیر درالمنثور ذیل آیه ۳۷ آل عمران). {V
درباره بانوی اسلام فاطمه زهرا(س) نیز در روایات اسلامی می خوانیم که خداوند مائده بهشتی بر آن حضرت نازل کرد و پیامبر(ص) و علی(ع) و جمعی از همسران پیامبر(ص) و همسایگان از آن خوردند و پیامبر آن را تشبیه به جریان مریم کرده فرمود: «الحمد لله الذی جعلک شبیهه بسیده نساء بنی اسرائیل؛ شکر می کنم خدایی را که تو را شبیه مریم بانوی زنان بنی اسرائیل قرار داد» V} (این حدیث را زمخشری در کشاف و سیوطی در در المنثور ذیل آیه ۳۷ آل عمران و همچنین ثعلبی در قصص الانبیاء، ص ۵۱۳ نقل کرده اند).{V
ممکن است گفته شود اینها مربوط به بهشت برزخی است همان بهشتی که ارواح شهدا نیز بعد از شهادت و قبل از قیامت در آن جای دارند، ولی پاسخ این سخن این است که بهشت برزخی مادی نیست بلکه جنبه مثالی دارد و ارواح در قالب های مثالی در آن بهشت متنعمند و مسلما چنین بهشتی که جنبه مادی عنصری ندارد میوه هایی همچون میوه های این جهان که قابل استفاده برای این جسم مادی باشد در آن نخواهد بود، بلکه از جهاتی شبیه به صحنه هایی است که انسان در خواب می بیند و لذاتی که از آن بهره مند می گردد.
اضافه بر اینها در روایات متعددی می خوانیم که بهشت هم اکنون در حال شکل گرفتن و گسترش به وسیله اعمال انسان ها است و پاره ای از اعمال سبب غرس درختان تازه ای در بهشت می شود این گونه اخبار تنها در صورتی مفهوم است که بهشت هم اکنون موجود باشد از جمله به چند خبر آموزنده زیر توجه کنید.
۱. در حدیثی از ابو ایوب انصاری از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم که در شب معراج ابراهیم خلیل(ع) بر من عبور کرد و گفت «مر امتک ان یکثروا من غرس الجنه فان ارضها واسعه و تربتها طیبه! قلت: و ما غرس الجنه؟ قال: لا حول ولا قوه الا بالله؛ به امتت دستور ده در بهشت زیاد درختکاری کنند چرا که زمینش گسترده و خاکش پاک و حاصلخیز است! گفتم: درختکاری بهشت چیست؟ گفت: ذکر لاحول ولا قوه الا بالله است» V} ( بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۴۹ (حدیث ۸۳)
انسانی که در نشئه ماده عنصری زندگی می کند بسیاری از داوری ها و انتظارات او هم صبغه عنصری و مادی دارد. او برای هر چیز، جا و مکان مادی تصور می کند و فرآیند همه امور را در راستای زمان و مکان طبیعی میش نگرد. حال اگر از او پرسیده شود جای مسأله ۴ = ۲ + ۲ کجاست، یا جای معادله ۹ = ایکس + ۴ کجاست؟
خواهد گفت: این مسأله ای ریاضی یا معادله ای جبری است و نمی تواند جایی داشته باشد. امری است که جنبه متافیزیکی دارد و خارج از محدوده تاریخ و مکان، بلکه اساسا علوم و دانش های بشری ذاتا مجرد ازماده است و زمان و مکان ندارد و از جان انسان بیرون نیست. از این رو با رفتن روح از بدن علوم هم همراه او می شوند. بهشت و جهنم نیز از محدوده تاریخ دنیایی و زمان و مکان خارج است و قبل، بعد، کی و کجای دنیوی بر نمی دارد و چنانچه ما بخواهیم آنها را تصور کنیم باید به تعبیرهای قرآن و احادیث معصومین(ع) رو آورده بگوییم: بهشت نزد سدره المنتهی است.
در احادیث فراوانی که به برخی از آنها اشاره شد «سدره المنتهی»، «جنه المأوی» ، «عرش» ، «کرسی» ، «معراج» و «ملکوت» همه کنار هم قرار گرفته است؛ یعنی همه در آسمان ها قرار گرفته است.
T}وجود فعلی بهشت و دوزخ در روایات اسلامی:{T
بسیاری از احادیث اسلامی نیز این معنی را تأیید و تأکید می کند که بهشت و دوزخ هم اکنون مخلوقند، از جمله در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا(ع) آمده است که یکی از اصحاب او از بهشت و دوزخ پرسید که آیا آنها هم اکنون مخلوقند؟ امام(ع) فرمود: «و ان رسول الله قد دخل الجنه ورأی النار لما عرج به الی السما؛ آری آفریده شده اند و پیامبر(ص) به هنگام معراج وارد بهشت شد و دوزخ را نیز مشاهده کرد».
راوی می گوید عرض کردم گروهی می گویند آنها مخلوق نیستند، امام (ع) فرمود: «ما اولئک منا ولا نحن منهم، من انکر خلق الجنه والنار فقد کذب النبی و کذبنا؛ آنها از ما نیستند و ما از آنها نیستیم، کسی که آفرینش بهشت و دوزخ را انکار کند پیامبر را تکذیب کرده و ما را نیز تکذیب نموده است» V}(بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۱۹، ح ۶). {V
در بسیاری از روایات مربوط به معراج پیامبر(ص) به مسأله بهشت و دوزخ و وجود فعلی آنها اشاره شده و اینها در حقیقت تأکیدی است بر آنچه در آیات فوق خواندیم که قرآن در سوره نجم در جریان معراج پیامبر(ص) نیز اشاره کرده است.
در تفسیر علی بن ابراهیم در شرح آیه «و لقد رآه نزله اخری عند سدره المنتهی» V}(نجم، آیات ۱۴ و ۱۵) {V چنین آمده است: «و اما الرد علی من انکر خلق الجنه والنار فقوله عندها جنه المأوی، ای عند سدره المنتهی فسدره المنتهی فی السماء السابعه و جنه المأوی عندها؛ پاسخ کسانی که آفرینش بهشت و دوزخ را انکار می کنند آیه «عندها جنه المأوی» است یعنی در نزد سدره المنتهی که در آسمان هفتم است، بهشت جاویدان قرار دارد» V} (تفسیر علی بن ابراهیم، ج ۲، ص ۳۳۵).{V
روایات متعددی که در منابع شیعه و اهل سنت درباره تولد بانوی اسلام فاطمه زهرا(س) آمده نیز گواه بر این معنی است که می گوید: پیامبر اکرم(ص) در شب معراج وارد بهشت شد و از میوه درختان بهشتی تناول فرمود و از همان میوه نطفه فاطمه زهرا(س) منعقد شد و لذا پیامبر(ص) او رامی بوسید و می گفت: «از او بوی بهشت می شنوم» V} (مضمون این حدیث را علاوه بر کتب شیعه در بسیاری از کتب اهل سنت می توان یافت از جمله ذخائر العقبی، ص ۳۶ و ص ۴۴ ؛ مستدرک الصحیحین، ج ۶، ص ۱۵۶ ؛ الدر المنثور سیوطی در تفسیر آیه سبحان الذی اسری بعبده… و کتب دیگر).{V
در تفسیر آیه ۳۷ سوره آل عمران: «کلما دخل علیها زکریا المحراب و جد عندها رزقا…؛ هر زمان زکریا وارد محراب مریم(س) می شد غذای مخصوصی در آنجا می یافت» (و هنگامی که سؤال می کرد از کجا آورده ای می گفت: از سوی خدا است) در بسیاری از منابع اسلامی اعم از شیعه و اهل سنت آمده است که این غذا میوه های بهشتی بود که در غیر فصل خداوند در اختیار مریم می گذاشت V}(تفسیر عیاشی و تفسیر برهان و نورالثقلین و همچنین تفسیر درالمنثور ذیل آیه ۳۷ آل عمران). {V
درباره بانوی اسلام فاطمه زهرا(س) نیز در روایات اسلامی می خوانیم که خداوند مائده بهشتی بر آن حضرت نازل کرد و پیامبر(ص) و علی(ع) و جمعی از همسران پیامبر(ص) و همسایگان از آن خوردند و پیامبر آن را تشبیه به جریان مریم کرده فرمود: «الحمد لله الذی جعلک شبیهه بسیده نساء بنی اسرائیل؛ شکر می کنم خدایی را که تو را شبیه مریم بانوی زنان بنی اسرائیل قرار داد» V} (این حدیث را زمخشری در کشاف و سیوطی در در المنثور ذیل آیه ۳۷ آل عمران و همچنین ثعلبی در قصص الانبیاء، ص ۵۱۳ نقل کرده اند).{V
ممکن است گفته شود اینها مربوط به بهشت برزخی است همان بهشتی که ارواح شهدا نیز بعد از شهادت و قبل از قیامت در آن جای دارند، ولی پاسخ این سخن این است که بهشت برزخی مادی نیست بلکه جنبه مثالی دارد و ارواح در قالب های مثالی در آن بهشت متنعمند و مسلما چنین بهشتی که جنبه مادی عنصری ندارد میوه هایی همچون میوه های این جهان که قابل استفاده برای این جسم مادی باشد در آن نخواهد بود، بلکه از جهاتی شبیه به صحنه هایی است که انسان در خواب می بیند و لذاتی که از آن بهره مند می گردد.
اضافه بر اینها در روایات متعددی می خوانیم که بهشت هم اکنون در حال شکل گرفتن و گسترش به وسیله اعمال انسان ها است و پاره ای از اعمال سبب غرس درختان تازه ای در بهشت می شود این گونه اخبار تنها در صورتی مفهوم است که بهشت هم اکنون موجود باشد از جمله به چند خبر آموزنده زیر توجه کنید.
۱. در حدیثی از ابو ایوب انصاری از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم که در شب معراج ابراهیم خلیل(ع) بر من عبور کرد و گفت «مر امتک ان یکثروا من غرس الجنه فان ارضها واسعه و تربتها طیبه! قلت: و ما غرس الجنه؟ قال: لا حول ولا قوه الا بالله؛ به امتت دستور ده در بهشت زیاد درختکاری کنند چرا که زمینش گسترده و خاکش پاک و حاصلخیز است! گفتم: درختکاری بهشت چیست؟ گفت: ذکر لاحول ولا قوه الا بالله است» V} ( بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۴۹ (حدیث ۸۳)
۲. در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم(ص) آمده است: «من قال لا اله الا الله غرست له شجره فی الجنه؛ کسی که لا اله الا الله بگوید درختی در بهشت برای او غرس می شود» V}(این حدیث در کتب زیادی از جمله محاسن، ثواب الاعمال، بحارالانوار و اصول کافی، ج ۲، ص ۵۱۷، حدیث ۲ نقل شده است). {V
۳. در حدیث دیگری از امام صادق(ع) از اباء گرامیش از رسول خدا(ص) چنین آمده است: «من قال سبحان الله غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال الحمد لله غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال لا اله الا الله غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال الله اکبر غرس الله له بها شجره فی الجنه؛ کسی که سبحان الله بگوید خداوند درختی در بهشت برای او می نشاند و کسی که الحمد لله بگوید خداوند درختی در بهشت برای او می نشاند و کسی لا اله الا الله بگوید خداوند درختی در بهشت برای او غرس می کند و کسی که الله اکبر بگوید خداوند درختی در بهشت برای او می نشاند».
مردی از قریش در آنجا بود و عرض کرد ای رسول خدا بنابراین درختان ما در بهشت زیاد است! پیامبر در جواب فرمود: «نعم ولکن ایاکم ان ترسلوا علیها نیرانا فتحرقوا؛ آری! ولی بر حذر باشید از این که آتشی بر آنها بفرستید و آنها را بسوزانید» V} (بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۸۶، ح ۱۵۴).{V
۴. در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم(ص) تعبیر لطیف تری در این زمینه دیده می شود و آن این که می فرماید هنگامی که به معراج رفتم وارد بهشت شدم در آنجا فرشتگانی را دیدم که قصرهایی می سازند و گاه توقف می کنند از علت این امر سؤال کردم گفتند ما منتظر مصالح هستیم! گفتم مصالح شما چیست؟ گفتند: ذکر «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» که مؤمن می گوید، هنگامی که ذکر می کند بنا می کنیم و هنگامی که خودداری می کند دست نگه می داریم V}(همان مدرک، ج ۱۸، ص ۳۷۵، ح ۸۰) {V
این بحث را با سخنی از مرحوم علامه مجلسی پایان می دهیم او در بحارالانوار ذیل روایات مربوط به بهشت و دوزخ می گوید: «بدان ایمان به بهشت و دوزخ آن گونه که در آیات و اخبار وارد شده بدون تأویل کردن آن به معانی دیگر از ضروریات دین است.
… اما این که آنها هم اکنون مخلوقند یا نه غالب علمای اسلام مگر گروه اندکی از معتزله معتقدند که هم اکنون مخلوق هستند و آیات و اخبار متواتره سخن آن گروه اندک را نفی می کند و مذهب آنها را تضعیف می نماید و ظاهر این است که احدی از علمای امامیه قائل به این مذهب نادرست نیست مگر سخنی که به سید رضی نسبت می دهند V} (بحارالانوار، ج ۸، ص ۲۰۵، ذیل حدیث ۶۲).{V
((مطالب ذکر شده از دو کتاب تفسیر موضوعی قرآن «معاد در قرآن»، جوادی آملی، ج ۵، صص ۲۴۳ – ۲۴۲ ؛ پیام قرآن، مکارم شیرازی، ج ۶، ص ۳۳۶ – ۳۳۲ اخذ شده است))
بنا بر یک تحلیل می توان گفت؛ به طور بهشت و جهنم موعود. پس از تحول این زمین و آسمان و پس از نفخه صور اول و دوم، ظاهر می شود. اما چه بسا بتوان گفت: موجودات یک واقعیت «عینی و محسوس» دارند و یک واقعیت «علمی و ملکوتی» دارند. بهشت و جهنم از جمله واقعیاتی است که جنبه علمی و ملکوتی آن هم اکنون موجود است و به طور دائم متناسب با اعمال انسان ها شکل می گیرد. این واقعیت علمی و ملکوتی می تواند به اراده خداوند تمثل پیدا کند و به صورت عینی نیز در آید که چنین کشف و شهودی به اجازه خداوند برای پیامبر(ص) و یا برخی اولیاء الهی اتفاقی می افتد. در نتیجه هم اکنون بهشت و جهنم به طور علمی و ملکوتی وجود دارند اگرچه به صورت عینی و محسوس در دسترس ما نباشد.
۳. در حدیث دیگری از امام صادق(ع) از اباء گرامیش از رسول خدا(ص) چنین آمده است: «من قال سبحان الله غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال الحمد لله غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال لا اله الا الله غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال الله اکبر غرس الله له بها شجره فی الجنه؛ کسی که سبحان الله بگوید خداوند درختی در بهشت برای او می نشاند و کسی که الحمد لله بگوید خداوند درختی در بهشت برای او می نشاند و کسی لا اله الا الله بگوید خداوند درختی در بهشت برای او غرس می کند و کسی که الله اکبر بگوید خداوند درختی در بهشت برای او می نشاند».
مردی از قریش در آنجا بود و عرض کرد ای رسول خدا بنابراین درختان ما در بهشت زیاد است! پیامبر در جواب فرمود: «نعم ولکن ایاکم ان ترسلوا علیها نیرانا فتحرقوا؛ آری! ولی بر حذر باشید از این که آتشی بر آنها بفرستید و آنها را بسوزانید» V} (بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۸۶، ح ۱۵۴).{V
۴. در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم(ص) تعبیر لطیف تری در این زمینه دیده می شود و آن این که می فرماید هنگامی که به معراج رفتم وارد بهشت شدم در آنجا فرشتگانی را دیدم که قصرهایی می سازند و گاه توقف می کنند از علت این امر سؤال کردم گفتند ما منتظر مصالح هستیم! گفتم مصالح شما چیست؟ گفتند: ذکر «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» که مؤمن می گوید، هنگامی که ذکر می کند بنا می کنیم و هنگامی که خودداری می کند دست نگه می داریم V}(همان مدرک، ج ۱۸، ص ۳۷۵، ح ۸۰) {V
این بحث را با سخنی از مرحوم علامه مجلسی پایان می دهیم او در بحارالانوار ذیل روایات مربوط به بهشت و دوزخ می گوید: «بدان ایمان به بهشت و دوزخ آن گونه که در آیات و اخبار وارد شده بدون تأویل کردن آن به معانی دیگر از ضروریات دین است.
… اما این که آنها هم اکنون مخلوقند یا نه غالب علمای اسلام مگر گروه اندکی از معتزله معتقدند که هم اکنون مخلوق هستند و آیات و اخبار متواتره سخن آن گروه اندک را نفی می کند و مذهب آنها را تضعیف می نماید و ظاهر این است که احدی از علمای امامیه قائل به این مذهب نادرست نیست مگر سخنی که به سید رضی نسبت می دهند V} (بحارالانوار، ج ۸، ص ۲۰۵، ذیل حدیث ۶۲).{V
((مطالب ذکر شده از دو کتاب تفسیر موضوعی قرآن «معاد در قرآن»، جوادی آملی، ج ۵، صص ۲۴۳ – ۲۴۲ ؛ پیام قرآن، مکارم شیرازی، ج ۶، ص ۳۳۶ – ۳۳۲ اخذ شده است))
بنا بر یک تحلیل می توان گفت؛ به طور بهشت و جهنم موعود. پس از تحول این زمین و آسمان و پس از نفخه صور اول و دوم، ظاهر می شود. اما چه بسا بتوان گفت: موجودات یک واقعیت «عینی و محسوس» دارند و یک واقعیت «علمی و ملکوتی» دارند. بهشت و جهنم از جمله واقعیاتی است که جنبه علمی و ملکوتی آن هم اکنون موجود است و به طور دائم متناسب با اعمال انسان ها شکل می گیرد. این واقعیت علمی و ملکوتی می تواند به اراده خداوند تمثل پیدا کند و به صورت عینی نیز در آید که چنین کشف و شهودی به اجازه خداوند برای پیامبر(ص) و یا برخی اولیاء الهی اتفاقی می افتد. در نتیجه هم اکنون بهشت و جهنم به طور علمی و ملکوتی وجود دارند اگرچه به صورت عینی و محسوس در دسترس ما نباشد.