روز جهانی تنوع فرهنگی برای گفت‌وگو و توسعه
در پی تصویب این اعلامیه، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در قطعنامه شماره 249/57 دسامبر سال 2002، روز 21 ماه می را به‌عنوان «روز جهانی تنوع فرهنگی برای گفت‌وگو و توسعه» تعیین و نیاز به پتانسیل فرهنگ را عاملی برای دستیابی به رفاه، توسعه پایدار و همزیستی مسالمت‌آمیز جهانی قلمداد کرد.
در این راستا، موضوع کنوانسیون جهانی تنوع فرهنگی تهیه شده براساس اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی در کمیسیون فرهنگِ سی و دومین مجمع عمومی یونسکو، پاریس، مهر 1382 (اکتبر 2003)، با اجماع 190 کشور عضو به تصویب می‌رسد.
متعاقب آن «کنوانسیون حفظ و ترویج تنوع مظاهر فرهنگی» در سی‌و‌سومین نشست کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ 20 اکتبر 2005 م. در هفت بخش و 33 ماده با تأکید بر اینکه تنوع فرهنگی عاملی است بر حفظ میراث مشترک انسان‌ها، صلح پایدار جهانی، فقر زدایی، انسجام اجتماعی، گسترش تبادل فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و افکار جوامع، … تصویب میشود.
«تنوع فرهنگی» به‌عنوان نیروی محرک توسعه، نه تنها عاملی است برای رشد اقتصادی، بلکه از آن بیشتر به‌عنوان وسیله‌ای برای هدایت زندگی فکری، عاطفی، اخلاقی و معنوی بشر یاد میشود. در سایه چنین تفکری، تنوع فرهنگی، سرمایه‌ای تلقی میشود که برای کاهش فقر و دستیابی به توسعه پایدار ضروری به نظر می‌رسد.
قرار دادن فرهنگ در قلب سیاستگذاری‌های توسعه، پیش‌شرط فرآیندهای جهانی‌سازی است که با مشارکت بخش‌های دولتی و خصوصی محقق میشود و به کاهش فقر و انسجام اجتماعی کمک می‌‌کند.
در عین حال پذیرش و به رسمیت شناختن تنوع فرهنگی، به‌ویژه از طریق استفاده نوآورانه از رسانه‌ها و فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICTs)، منجر به گفت‌وگو میان تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، احترام و درک متقابل میشود.
اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی یونسکو بر سه بخش هویت، تنوع و تکثرگرایی، تنوع فرهنگی و حقوق بشر، و تنوع فرهنگی و انسجام و همبستگی بین‌المللی و 12 ماده استوار است. فرازهایی از این اعلامیه در ذیل آورده شده است:
- تنوع فرهنگی، میراث مشترک بشری است و باید به نفع نسل‌های حال و آینده به رسمیت شناخته شود (ماده 1: تنوع فرهنگی: میراث مشترک بشریت)
- تنوع فرهنگی از‌جمله زیر بناهای توسعه است. تنوع فرهنگی را نه تنها به‌عنوان عاملی برای رشد اقتصادی، بلکه به‌عنوان وسیله‌ای برای دستیابی به یک زندگی رضایت‌بخش‌تر از لحاظ معنوی، اخلاقی، عاطفی و فکری می‌بایست در نظر گرفت. (ماده 3: تنوع فرهنگی به‌عنوان عاملی برای توسعه)
- خلاقیت، ریشه در سنت‌های فرهنگی دارد اما در ارتباط با سایر فرهنگ‌ها شکوفا میشود به همین دلیل است که حفاظت از همه اشکال میراث، گسترش آن و تحویل آن به نسل‌های آینده به‌عنوان سابقه‌ای از تجارب انسانی و ابزار بیان آرزوهای او امری ضروری به نظر می‌رسد و محرکی برای گفتگوی خالص و صمیمی میان فرهنگ‌ها است. ( ماده 7: میراث فرهنگی درنقش سرچشمه خلاقیت)
- با وجود تحول در فن‌آوری و اقتصاد که زمینه‌ساز خلاقیت و نوآوری گسترده در جهان امروزی‌اند توجه ویژه به تنوع انواع فعالیت‌های مبتنی بر خلاقیت از‌جمله ضروریات است. بر این اساس، به رسمیت شناختن حقوق هنرمندان و نویسندگان و نیز توجه به اهمیت کالاها و خدمات فرهنگی الزامی است. (ماده 8: خدمات و کالاهای فرهنگی: کالاهایی بی‌همتا)
- نیروهای بازار به تنهایی نمی‌توانند پاسداری از تنوع فرهنگی و ترویج آن را که کلید توسعه پایدار انسانی است تضمین کنند. از این روی، امتیاز تدوین سیاستی مشارکت محور میان بخش‌های دولتی، خصوصی و جامعه مدنی باید مورد توجه قرار گیرد. (ماده 11: ایجاد همکاری میان بخش خصوصی، بخش دولتی و جامعه مدنی)
بر اساس کنوانسیون حفظ و ترویج تنوع مظاهر فرهنگی نیز «تنوع فرهنگی» به روش‌های گوناگونی اطلاق میشود که گروه‌ها و جوامع برای بیان فرهنگ‌ها به‌کار می‌گیرند. این بیان‌ها از طریق گروه‌ها، جوامع و از میان خود آن‌ها انتقال می‌یابد. تنوع فرهنگی نه فقط در روش‌های گوناگون بیان، تقویت و انتقال میراث فرهنگی بشر بلکه در شیوه‌های متنوع آفرینش هنری، تولید، اشاعه، توزیع بهره‌مندی، صرف نظر از ابزار و فناوری مورد استفاده، تجلی می‌یابد.
بیان‌های فرهنگی، حاصل خلاقیت افراد، گروه‌ها، جوامع با محتوای فرهنگی است. محتوای فرهنگی نیز معنای نمادین بُعد هنری و ارزش‌های فرهنگی منبعث یا بیانگر هویت‌های فرهنگی است.
اهداف این کنوانسیون عبارتند از:
- حفظ و ترویج تنوع بیان‌های فرهنگی
- ایجاد شرایطی برای شکوفایی و تعامل آزاد فرهنگ‌ها به شیوه‌ای که منافع متقابل را تضمین نماید
- تشویق گفتگو میان فرهنگ‌ها به‌منظور تضمین مبادلات گسترده و متوازن فرهنگی در جهان برای احترام به فرهنگ‌ها و فرهنگ صلح
- تقویت و توسعه مناسبات بین فرهنگی به‌منظور برقراری پیوند میان ملت‌ها
- ترویج احترام به تنوع بیان‌های فرهنگی و افزایش آگاهی از ارزش آن‌ها در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی
- تأکید دوباره بر اهمیت ارتباط میان فرهنگ و توسعه برای همه کشورها، به خصوص برای کشورهای در حال توسعه و حمایت از اقدامات ملی و بین‌المللی که برای تضمین شناخت ارزش واقعی این ارتباط صورت می‌گیرد
- به رسمیت شناختن ماهیت متمایز فعالیت‌ها، کالاها و خدمات فرهنگی به‌عنوان ابزار هویت، ارزش‌ها و معانی
- تأئید دوباره حق حاکمیت دولت‌ها در حفظ، تصویب و اجرای سیاست‌ها و اقداماتی که برای حفاظت و ترویج بیان‌های فرهنگی متنوع در قلمروهای خود مناسب می‌دانند
- تقویت همکاری و همبستگی بین‌المللی بر مبنای تشریک مساعی برای حفظ و ترویج بیان‌های فرهنگی، بویژه برای تقویت ظرفیت‌های کشورهای در حال توسعه.
در راستای عملیاتی کردن مفاد کنوانسیون یاد شده، دولت‌های عضو این کنوانسیون اقداماتی را پیش‌بینی کرده‌اند که از اهمّ آن‌ها می‌توان به فعالیت‌های تشویقیِ خلق، تولید، اشاعه بیان‌های فرهنگی؛ آموزش و آگاهی عمومی؛ همکاری کشورها با یکدیگر و سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای؛ درخواست مشارکت جامعه مدنی؛ استفاده از فناوری‌های نوین، افزایش توان صنایع‌فرهنگی و … اشاره کرد.
*کارشناس دفتر امور بین‌الملل