سیری به اعماق تاریخ در تپه های تاریخی آذربایجان غربی

سایت «تاریخ ما»– گروه استان‌ها: تپه‌های باستانی آذربایجان غربی که یادگاری از تمدن هزاران ساله ایران زمین بوده و اماکن تاریخی پررمز و راز که در دل خود حکایت‌های سربه‌مهر زیادی دارند در ایام تعطیلات نوروزی محل مناسبی برای گشت و گذار مسافران داخلی و خارجی است.

تپه‌های باستانی که هر لایه تاریخی آنها مملو از هویت، تمدن و تاریخ کهن مردمان سرزمین زیبای ایران باستان است لایه‌های تاریخی که نه تنها دیدن و آشنایی با آنها موجب غرور و افتخار هر ایرانی است بلکه سندی گویا از تمدنی چند هزار ساله است.

تپه تاریخی هشت هزار ساله حسنلو، تپه‌های حاجی فیروز، دالما، اهرنجان، گوک تپه، قلایچی، هفتوان، پیزدلی، دین خواه، کردلر و صدها تپه تاریخی که استوار و پابرجا هر کدام چون کتابی ناخوانده از تاریخی کهن چشم انتظار گردشگران و مسافرانی است تا رازهای سر به مهرشان را بازگو کنند.

در کنار تاریخ کهن تپه‌های باستانی آثار و بقایای کشف شده از این آثار خود به تنهایی دل هر مسافر و گردشگر خارجی و داخلی را می‌رباید، جام زرین حسنلو با حکاکی‌های شاهکارش که روایتگر داستان حماسی از گذشتگان است، تصویری از مدفن دو عاشق قدیمی ایرانی که در موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی دانشگاه پنسیلوانیا یکی از مشهورترین عکس‌های تاریخی دنیاست تنها بخشی از این بقایای ماندگار است.

تمدن ۸۰۰۰ ساله تپه تاریخی حسنلو مسافران نوروزی را فرا می‌خواند

تپه باستانی حسنلو در میان جلگه‌ای سرسبز و خرم که به نام «سلدوز» معروف است در کنار دهکده‌ای به همین نام قراردارد، دهکده حسنلو را چند ده دیگر مانند نگینی در بر گرفته‌اند و تپه‌های باستانی زیادی پیرامون تپه حسنلو را فرا گرفته و گویا هنگام آبادی حسنلو و تمدن عظیمش تمدن‌های دیگری نیز با این تپه در تماس بوده و هم دوره تمدن حسنلو به وجود آمده‌اند.

وجود تپه‌های باستانی دیگر حکایت از این دارد که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه‌های اطرافش از یک تیره بوده و با هم داد و ستد و ارتباط داشته‌اند که از جمله این تپه‌ها می‌توان به تپه باستانی پسدلی، حاج فیروز، تابیه، عقرب تپه، تپه کوییک، میرآباد، ساخسی تپه، نظام آباد و محمدشاه که به فاصله‌های مختلف از یکدیگر و به فاصله دو کیلومتر تا شعاع ۱۵ کیلومتر از تپه حسنلو قرار گرفته‌اند.

از تپه باستانی حسنلو در سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۸ طی حفاری‌های باستان‌شناسان ایرانی و آمریکایی انواع و اقسام ابزار و ادوات جنگی مانند شمشیر، خنجر، نیزه، سرنیزه‌هایی از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالی و اشیای استخوانی سنگی سفالی، شیشه‌ای و فلزی گوناگون که هر یک دارای ارزش تاریخی، باستانی و هنری هستند، کشف شده است که در موزه‌های ایران باستان، آمریکا، فرانسه و دیگر کشورهای جهان نگهداری می‌شود.

برای تماشای تپه تاریخی حسنلو از چه مسیری باید عبور کنید

روستای حسنلو در حدود ۱۰ کیلومتر با شهر نقده فاصله دارد. باید از شهر نقده مسیر این روستا را در پیش بگیرید تا تپه‌ها را ببینید. درواقع این تپه‌ها به دلیل قرارگیری در مجاورت این روستا به این نام، نامگذاری شده‌اند. از شهر ارومیه نیز می‌توانید جاده به سمت جنوب و نقده را در پیش بگیرید تا پس از حدود یک ساعت رانندگی به این منطقه برسید. ضمن اینکه در اطراف حسنلو، دریاچه سدی نیز به همین نام قرار دارد.

مدیر پایگاه ملی منطقه تاریخی حسنلو درباره این تپه تاریخی گفت: از سال ۱۳۳۴ که کاوش در این منطقه شروع شده، حدود هفت هزار و ۵۰۰ اثر باستانی از جنس مفرغ، استخوانی و سفال در آن کشف شده است.

حسن شیری ادامه داد: تالارهای بزرگ و ستون دار، ایوان‌های دراز و اتاق‌های کوچک و بزرگ و آثار سنگی که در این بنا قابل رؤیت بوده، بقایای معماری مربوط به دوره‌های چهارم و پنجم است که حدود سه هزار سال قدمت دارد.

وی ادامه داد: این مجموعه تاریخی از سال ۱۳۸۲ شمسی جهت انجام مطالعات علمی و فنی تبدیل به پایگاه ملی شده است و در حال حاضر در لیست موقت ثبت جهانی قرار دارد.

شیری ارزش پایگاه تاریخی تپه حسنلو را هم ردیف با پایگاه‌های جهانی دانست و اعلام کرد: این تپه تاریخی اثری مربوط به عصر آهن در خاورمیانه بوده و می‌تواند به همراه سایر تپه‌های اقماری دیگر مانند تپه حاجی فیروز، دالما تپه و دین‌خواه باعث تمایز شهرستان از دیگر شهرهای استان به لحاظ تاریخی شود.

عشاق ایرانی در تپه حسنلو آرمیده‌اند

سال ۱۳۵۱ باستان‌شناسانی که در تپه حسنلو مشغول حفاری بودند خودشان هم چیزی را که می‌دیدند باور نمی‌کردند. تیم مشترک تحقیقاتی ایران و آمریکا به سرپرستی دکتر رابرت اچ دایسون مشغول تحقیقات در این تپه باستانی بودند که قبری را پیدا کردند.

در قبری با قدمت حدود ۳ هزار سال اسکلت دو نفر در کنار یکدیگر پیدا شد. در قبر به جز تخته سنگی که در بالای سر شخص سمت چپ قرار دارد هیچ شیء دیگری وجود نداشت و از آن زمان آن‌ها لقب «عشاق» را گرفتند.

از سال ۲۰۰۵ در موزه دانشگاه پنسیلوانیا تیمی مشغول به فعالیت تنها برای انتشار نتیجه تحقیقات و گزارش‌های حفاری در تپه حسنلو هستند؛ تپه‌ای باستانی که قدمت آن به ۶ تا ۸ هزار قبل از میلاد می‌رسد. باگذشت سال‌ها، در موزه دانشگاه پنسیلوانیا تصویر عشاق ایرانی یکی از موارد مورد توجه است.

جام زرین حسنلو آمیخته با هنر و اسطوره

مهم‌ترین اثر مکشوفه تپه باستانی حسنلو که اهمیت ویژه‌ای در جهان و باستان شناسی دارد، جام طلایی حسنلو است. وزن این جام ۹۵۰ گرم، بلندای آن ۲۱ سانتیمتر، قطر آن ۲۵ سانتیمتر و محیط لبه آن ۶۱ سانتیمتر است و در موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شود.

این جام اثر کاملاً خیره کننده‌ای است زیرا بیش از حد ظریف کاری داشته و فاقد ترکیب مجلل است. قدمت جام طلایی کشف شده از تپه حسنلو در حدود ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است، بر روی بدنه این جام معروف، نقش‌های بسیاری حک شده است که احتمالاً داستان حماسی را روایت می‌کنند.

در ردیف بالایی، ایزدی بالدار سوار بر گردونه‌ای که یک گاو نر آن را می‌کشد به سوی کاهنی در حرکت است که جامی در دست دارد و در این حال از دهان گاو، رودی جاری است که احتمالاً نماد حیات و باروری محسوب می‌شود، در ردیف پایینی و زیر گردونه حیات، پهلوانی در حال نبرد با موجودی نیمه انسان و نیمه اژدها است.

از تصاویر قلمزنی شده آن سوی جام می‌توان به ایزدهای شاخدار سوار بر ارابه، کاهنانی که در حال حمل قوچ‌های قربانی هستند، پهلوانی که گرز و کمان در دست دارد، مردی که در حال رام کردن شیر است و پدر و مادری که در حال بازی با کودک خردسالشان هستند، اشاره کرد.

تپه اهرنجان با قدمتی ۹ هزار ساله شاهکاری بی نظیر از تاریخ و تمدن

تپه اهرنجان با ۹ هزار سال قدمت در دشت سلماس و در شمال غربی دریاچه ارومیه قرار دارد که به آن در زبان محلی کول تپه سی یا تپه خاکستری نیز گفته می‌شود و جزو نخستین سکونتگاه‌های بشری در ایران به شمار می‌رود.

تپه اهرنجان چهار لایه تمدنی بر روی آن شناسایی شده محل کارگاه‌های تولیدی انسان‌های باستان بوده و از این لحاظ ظرفیت منحصربفردی برای کاوش‌های باستان شناسی و آشنایی با سبک زندگی پیشینیان دارد.

در گذشته علاوه بر قطعات سفال‌های دوره نوسنگی تعدادی مشته سنگ، سنگ ساب، هاون سنگی، تیغه‌های آبسیدین، انواع سردوک ها و ادوات ساخته شده از استخوان حیوانات از سطح این تپه جمع آوری شده است.

بر اساس کاوش‌ها و مطالعات انجام شده علاوه بر قطعات سفال‌های دوره نوسنگی تعدادی مشته سنگ، سنگ ساب، هاون سنگی، تیغه‌های آبسیدین، انواع سردوک ها و ادوات ساخته شده از استخوان حیوانات نیز از سطح این تپه جمع آوری شده است.

توحید ملک زاده، پژوهشگر تاریخ و نویسنده کتاب تاریخ ۱۰ هزار ساله سلماس معتقد است که در این مکان باستانی ابتدا سنگ‌های اوبسیدین از معادن آتشفشانی غرب سلماس و در برخی موارد از ترکیه کنونی وارد می‌شد و پس از تبدیل به ابزارآلات جنگی مانند چاقو و سرنیزه به دیگر اقوام جهان صادر می شده است.

تپه باستانی قلایچی اثر تاریخی بی نظیر از قوم مانا

تپه قلایچی در روستای قلایچی و ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهر بوکان قرار دارد و برای نخستین بار در سال ۱۳۶۳ کاوش‌های باستان شناسی در این تپه صورت گرفت و آثاری از هزاره اول قبل از میلاد در آن نمایان شد.

این تپه باستانی بر اساس آثار و کتیبه‌های موجود، مرکز حکومت ماناها بوده و با دولت ‘ اورارتور’ در شمال‌غرب و ‘ آشور’ در غرب ایران زمین معاصر بوده است.

تالارهای بزرگ، اتاقک‌ها، کتیبه سنگی، ابنیه و آثار سنگی، سنگ فرش‌های جلو تالار در این بنا قابل رؤیت است و از قسمت‌های دیگر تپه قلایچی می‌توان به معبد چلیپایی شکل، قربانگاه، اتاق‌های جانبی، حیاط‌های تراس بندی شده، حیاط‌های سنگ فرش، سطوح سکوهای آجری و دیوارهای حایل بین بخش مذهبی و غیرمذهبی اشاره کرد.

علاوه بر معبد مرکزی، برج‌ها و دیوارهای مربوط به آن، حیاط سنگ فرش، پله‌هایی که به این حیاط متصل می‌شود، اتاق‌ها و نقاشی‌هایی با رنگ‌های سیاه و آبی و آجرهای منقوش دارای موضوعات انسانی، هندسی و گیاهی مانند انسان بالدار و وسایل زینتی از دیگر آثار به دست آمده از این تپه است که برخی از آنها از جمله آجرها در موزه ارومیه و توکیو در ژاپن نگهداری می‌شود.

کاوش‌های باستان شناسی محدود در این تپه، آثاری از دوره‌های باستانی عصر آهن ۲ (۱۲۰۰ تا ۸۵۰ پیش از میلاد) و عصر آهن سه (۸۵۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) را به نمایش گذاشته است و تداوم این کاوش‌ها می‌تواند به غنی سازی موزه این استان منجر شود.

تپه حاجی فیروز چشم انتظار مسافران نوروزی

تپه حاجی فیروز در بخش شرقی ˈدره سلدوزˈ و در ۲ کیلومتری جنوب شرقی تپه حسنلو قرار دارد و حفاری‌های این تپه ۱۶ لایه استقرار و ۱۱ مرحله ساختمان سازی را مشخص کرده است.

بر اساس یافته‌های این حفاری‌ها ساختمان‌های هزاره ششم قبل از میلاد در حاجی فیروز به صورت واحدهایی مستقل از یکدیگر بنا شده بودند که هر یک دارای اتاق‌های نشیمن، محل آماده سازی غذا و پخت و پز، انبارک های غذا و آذوقه و خمره‌های ذخیره بوده است.

تپه حاجی فیروز در بخش شرقی دره ” سلدوز” و تقریباً در دو کیلومتری جنوب شرقی تپه حسنلو قرار دارد، حفاری‌های این تپه ۱۶ لایه استقرار و ۱۱ مرحله ساختمان سازی را مشخص می‌کند، بر طبق این حفاری‌ها، واحدهای ساختمان‌های هزاره ششم ق. م حاجی فیروز به صورت واحدهایی مستقل از یک دیگر بنا شده بودند.

واحدهای ساختمانی دارای اتاق‌های نشیمن، محل آماده سازی غذا و پخت و پز، انبارک های غذا و آذوقه و خمره‌های ذخیره بود. اجساد کودکان را هم معمولاً در زیر کف این قسمت دفن می‌کردند. دیوارها را معمولاً از چینه و در بعضی موارد از خشت‌هایی که بدون قالب بود، می‌ساختند، سطوح دیوارها را گاهی با مخلوطی از کاهگل و گچ اندود کرده بودند. روی قسمتی از دیوار یکی از منازل اثر رنگ قرمز مشاهده شد. کف بعضی از اتاق‌های نشیمن را هم با محلول گل آجری قرمز کرده باشند.

سفال‌های منقوش حاجی فیروز را می‌توان یکی از عناصر فرهنگی مشخصه دوره حاجی فیروز محسوب کرد. نقاشی روی سطح خارجی ظرف صورت می‌گرفت و به ندرت نمونه‌هایی دیده شده است که سطح داخلی ظرف را نیز با نقاشی تزئین کرده بودند.

عناصر نقشی عبارت بودند از: انواع نقوش هندسی و خطی مانند جناقی‌ها، زیگزاگ‌ها، مثلث‌های سرو ته، نقوش درختی و نقطه چین‌ها.

گوک تپه، یادآور حماسه‌های مردم ایران زمین

گوک تپه در ۶ کیلومتری جنوب شرق ارومیه و در دره‌ای به همین نام واقع بوده و ابعاد تپه ۴۵۵ متر در جهت شمال به جنوب و ۶۰۰ متر در جهت غرب به شرق و ارتفاع آن ۲۴.۵ متر است.

یکی از آثار به دست آمده از این تپه صفحه مفرغی منقش به تصویر ˈگیلگمشˈ پهلوان حماسی بابل بوده که در آن نقش گیلگمش میان دایره‌ای ۲ گاو وحشی را در دست گرفته و آنها را بلند کرده است؛ این اثر ارزشمند تاریخی به سده هشتم قبل از میلاد تعلق دارد.

اثر دیگر مهری استوانه‌ای شکل است که در عمق هشت متری پیدا شده و نقش مایه‌هایی از خدایان بابل را بر خود دارد و احتمالاً متعلق به حدود ۲ هزار قبل از میلاد است؛ این اثر تاریخی در موزه هنرهای زیبای متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود.

در حفاری علمی این تپه هفت طبقه را که به ترتیب از پایین به بالا نامگذاری شده مشخص کرده‌اند، طبقه زیرین آن مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد بوده و آثاری از هزاره‌های سوم، دوم و اول قبل از میلاد نیز در این تپه قابل مشاهده است.

تپه باستانی، کلیسای قدیمی و چشم‌انداز طبیعی و کشاورزی روستای گوگ تپه را در برگرفته است و این روستا می‌تواند به یکی از قطب‌های گردشگر پذیر ارومیه تبدیل شود.

تپه کردلر روایتگر تاریخ و تمدن ایران کهن

تپه باستانی کردلر یکی دیگر از تپه‌های باستانی ارومیه محسوب می‌شود که در ۲۵ کیلومتری شرق این شهر و در مجاورت روستای کردلر قرار گرفته است؛ فاصله تپه از جاده ارومیه به دریا حدود یک کیلومتر تخمین زده می‌شود.

بقای آثار تاریخی تپه کردلر بر روی تپه مرتفعی که در غرب روستا قرار گرفته، واقع است و در اثر عملیات حفاری باستان شناسان مقداری از بقایای آثار معماری مدفون از زیر خاک‌های آن بیرون آورده شده است.

قدمت این بقایا مربوط به هزاره اول تا چهارم قبل از میلاد بوده و نوع مصالح بکار رفته در ساختمان این تپه نیز بیشتر دیوار چینه‌ای و از خشت خام بوده که با گذشت زمان آسیب دیده و به صورت مخروبه درآمده است.

شکل تپه کردلر به صورت بیضی بوده و در قسمت شرقی روستا قرار گرفته و مساحت تقریبی آن حدود ۲ هکتار است.

در پی کاوش‌های سالیان دور انجام شده توسط باستان شناسان ایرانی و اتریشی در این تپه، سفال‌های رسی و بقایای خانه‌های مسکونی در آن کشف شده که طبق تخمین متخصصان، قدمت این آثار به هزاره یکم قبل از میلاد می‌رسد.

به گفته برخی از تاریخ دانان، تپه کردلر نخستین منطقه در حاشیه دریاچه ارومیه بوده که شهرنشینی از آن آغاز شده است.

آذربایجان غربی با بیش از یک هزار و ۶۰۰ اثر تاریخی که ۶۹ درصد آن را تپه‌ها و محوطه‌های باستانی تشکیل می‌دهد بهار امسال بهترین مقصد برای علاقمندان به تاریخ و تمدن ایران باستان است.