استقبال قزوینی‌ها از نوروز با «سمنوپزان»/ سمنوپزان آیینی جمعی است

سایت «تاریخ ما»– گروه استان‌ها، آرش صالحی: وقتی به روزهای پایانی سال در کهن دیار قزوین نزدیک می شویم، مردمان مینو شهری با برپایی مجموعه‌ای از آئین‌ها، سنت‌ها و مراسم خاص به استقبال سال نو می‌روند. یکی از آیین‌هایی که کمی زودتر از بقیه مناسک نوروزی در قزوین آغاز می‌شود، آئین «سمنوپزان» است که البته امروز به مانند گذشته رایج و متداول نیست، اما کوشش‌هایی برای حفظ و احیای آن از سوی برخی از سازمان‌های مردم نهاد فرهنگی استان صورت گرفته است.

آئینی که در دهه‌های پیش با شکوه ویژه ای در این دیار برگزار می‌شد و تهیه یکی از سین‌های مهم سفره هفت سین را به خاطره خوش و ماندگار برای مردم قزوین تبدیل می‌کرد.

سمنوپزان؛ آئین جمعی و مشارکتی

یکی از پژوهشگران فرهنگ عامه قزوین در گفتگو با خبرنگار «تاریخ ما»، سمنو را یکی از غذاهای باستانی، سنتی و مقدس ایرانیان دانست و گفت: البته سمنو دارو یا دوا هم محسوب می‌شود که پخت آن در شهرهای مختلف ایران رایج و متداول است، ولی آئین پخت آن در هر شهری با شهر دیگر فرق می‌کند.

علی اصغر یوسف گمرک چی با یادآوری اینکه قزوینی‌ها از ۱۰ روز مانده به عید نوروز «سمنوپزان» (پختن سمنو) را آغاز می‌کنند تصریح کرد: پیشتر در هر محله‌ای خانمی بانی می‌شد، همسایه‌ها و خویشان را در حیاط بزرگی دور هم جمع می‌کرد. هر کسی به اندازه وسعش برای سمنوپزان، مقداری گندم و آرد (مواد لازم برای تهیه سمنو) می‌آورد.

وی سمنوپزان را آئینی گروهی و مشارکتی توصیف کرد و افزود: به بهانه سمنوپزان همسایه‌ها دور هم جمع و از احوال همدیگر با خبر می‌شدند. همچنین پختن سمنو در قزوین با سلام و صلوات همراه بود و بعضی از افراد به قدری به این مراسم اعتقاد داشتند که نذر می‌کردند تا اذان صبح سمنو را «اسدام» (هم) بزنند.

یوسف گمرکچی با بیان اینکه بانوان قزوینی بیشترین نقش را در سمنوپزان داشتند، ادامه داد: البته بیشترین فایده و نفع سمنو نیز برای خانم هاست؛ چرا که سمنو باعث زیاد شدن شیر مادرانی می‌شود که کودک نوزاد دارند. البته نقش آقایان هم در آئین سمنوپزان مهم بود و انجام کارهای سنگین مانند ساختن اجاق، جابجایی دیگ مسی توسط مردان انجام می‌شد.

فال عدس

این کارشناس فرهنگ مردم درباره نحوه ساخته شدن اجاق‌های سنتی پختن سمنو گفت: این اجاق‌ها را با آجر و به شکل ۲ دیواره کوچک که زیر آنها خالی بود، می‌ساختند. آتش این اجاق‌ها از هیزمی بود که بر مبنای باورهای خاص قزوینی‌ها از چوب‌های خشکیده درخت بادام که در باغستان‌های سنتی زیاد بود، تهیه می‌شد. ضمن اینکه مینودری ها از چوب درخت توت به عنوان هیزم اجاق سمنوپزان استفاده نمی‌کردند.

یوسف گمرکچی به برگزاری آئین «فال عدس» یا «فال سمنو» در هنگام سمنوپزان اشاره کرد و یادآور شد: از آنجایی که سمنو را شب تا صبح می‌پختند، قزوینی‌ها بعد از خواندن نماز صبح، یک عدس را زیر زبان خود می‌گذاشتند و تا زمانی که در دیگ سمنو را برنمی داشتند، با هم حرف نمی‌زنند. هنگامی که در دیگ را با سلام و صلوات بر می‌داشتند، عدس را از دهان خود در می‌آوردند و اگر جوانه زده بود، آن را نشانه برآورده شدن حاجات خود در سال پیش رو می‌دانستند.

وی در مورد چگونگی تقسیم سمنوی پخت شده نیز توضیح داد: قبل از تقسیم کردن سمنو، ابتدا سهم فقرا، سادات و همسایه را کنار می‌گذاشتند. چون عقیده داشتند با این کار برکت سمنو بیشتر می‌شود و واقعاً این گونه می‌شد. حتی به همسایه‌هایی که وضع مالی خوبی داشتند، حتماً یک کاسه سمنو می‌دادند.

جشن سمنوپزان

دیگر محقق فرهنگ عامیانه قزوین، سمنو را نماد برکت دانست و گفت: چون سمنو از گندم تهیه می‌شود، مردم قزوین آن را مایه برکت خانه می‌دانند و برای اینکه سفره‌هایشان پر برکت باشد، سمنو را سر سفره‌های هفت سین می‌گذارند.

فاطمه ذاکرانی با اشاره به اینکه قزوینی‌ها در گذشته جشن سمنوپزان برپا می‌کردند، افزود: در قدیم مانند امروز نبود که سمنو از مغازه‌ها خریداری شود، بلکه آن را در خانه‌ها تهیه می‌کردند. به این ترتیب که خانم‌های یک محله همدیگر را خبر می‌کردند، در یک خانه گرد هم می‌آمدند و به اصطلاح سمنو را بار می‌گذاشتند و می‌پختند. همه دوستان و همسایه‌ها، هر کدام به نیتی در این جشن شرکت می‌کردند و بعد از سمنوی پخته شده برای سفره‌های هفت سین خود می‌بردند.

طرز تهیه سمنوی قزوین

این فعال فرهنگی، جوانه و آرد گندم را مواد لازم برای تهیه سمنو عنوان کرد و گفت: برای پختن سمنو، ابتدا گندم‌ها را یکی ۲ روز خیس می‌کردند و زیر پارچه‌ای مرطوب می‌انداختند تا جوانه بزند. بعد جوانه‌ها را داخل «کوئین» (تنه درختی بود که داخلش را گود کرده و به صورت کاسه‌ای درآورده بودند) می‌ریختند و با «دسته هونگ» یا «هونگ دسته» (ابزاری برای کوبیدن حبوبات) می‌کوبیدند تا آب جوانه‌های گندم را بگیرند. از آنجایی که کوبیدن گندم توسط چند خانم به صورت همزمان انجام می‌شد، صدای این کار تا چند محله می‌رفت.

ذاکرانی اضافه کرد: بعد آب جوانه‌های گندم را صاف کرده و چون بسیار غلیظ بود، با مقداری آب مخلوط می‌کردند. سپس محلول حاصل را به همراه آرد گندم در «تیان» (ظرف مسی خیلی بزرگ با قطر ۵/۱ متر) می‌ریختند و روی اجاق می‌گذاشتند. البته قسمت بیرونی تیان را گل مالی می‌کردند تا سیاه نشود.

وی «اسدام زدن» (هم زدن سمنو) را یکی از سنت‌های مردمان مینودری در جشن سمنوپزان دانست و ادامه داد: اگر پخت سمنو را از ظهر شروع می‌کردند، تا غروب صبر می‌کردند که سمنو آرام آرام به جوش بیاید، بعد اسدام زدن را آغاز می‌کردند. اگر سمنو را شب تا صبح می‌پختند، تا اذان صبح به اسدام زدن ادامه می‌دادند. بعد از اینکه نماز صبح را می‌خواندند، دم کنی را تا چند ساعت پس از طلوع آفتاب روی تیان می‌گذاشتند تا سمنو خوب پخته و آماده شود.

سوغات مقوی مینو شهر

فارغ از جلوه‌های آئینی و سنتی سمنوپزان در فرهنگ بومی مردمان سرزمین کهن قزوین، سمنو یکی از غذاهای مفید و مغذی اهالی دیار بهشت آئین محسوب می‌شود. یکی از تولیدکننده‌های سمنوی سنتی قزوین با بیان اینکه آئین سمنوپزان قزوین ثبت ملی شده گفت: در حال حاضر سمنو به عنوان یکی از سوغات و محصولات سنتی استان مطرح است. البته در سراسر ایران سمنو را می پزند و در ردیف غذاهای شناخته شده ایرانی‌ها است.

رئوف مافی افزود: یکی از نمادهای آئینی ما در عید نوروز، سفره هفت سین است که تمام نمادهای غذایی را در خود دارد و وجود سمنو در این سفره نشان می‌دهد که این غذا قدمت بسیار زیادی دارد و جدا از ارزش‌های آئینی، اعتقادی و عرفانی سمنوپزان، سمنو ارزش غذایی بالایی دارد.

وی سمنو را غذایی ارزان، سالم و عالی توصیف کرد و ادامه داد: بهترین حالت برای خوردن سمنو، صرف آن به عنوان صبحانه است. چون سمنو سرشار از ویتامین «ب ۲» است و برای اینکه بدن ما بتواند بقیه ویتامین‌ها را به خوبی جذب کند، ابتدا باید این ویتامین را برای خود تأمین کند.

با توجه به آنچه گفته شد سمنو، هم از حیث فرهنگی و هم از جهت غذایی، از اهمیت بالایی در شهرستان قزوین برخوردار است؛ به طوری که همه ما فرارسیدن نوروز در سرزمین مینو نشان را با دیگ‌های بزرگ مسی به خاطر می‌آوریم که در جای جای شهر، توسط فروشندگان به مردم سرگرم خرید برای عید، عرضه می‌شوند.

به نظر می‌رسد حفظ و پاسداشت مراسم سنتی مانند سمنوپزان واجب است؛ تا بیش از این شاهد جدایی فرهنگی نسل‌ها در جامعه مینو دری نباشیم.