گنبدعلویان شاهکار قرن ششم هجری در همدان/بنایی با تزئینات استثنایی
تاریخ ما – گروه استان‌ها: استان همدان دارای بیش از ۱۷۰۰ اثر دیدنی، تاریخی و گردشگری است که در میان آنها گنبد تاریخی علویان جایگاه خاصی دارد چراکه گنبد علویان به اعتبار تحقیقات باستان شناسان بنایی مغولی یا به عبارتی سلجوقی تکامل یافته است که به دلایلی چند و از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد کالبدی و ظرافت تزئینات استثنایی آن همواره مورد توجه ویژه محققان قرار دارد.
گنبد علویان یادگار معماری دوره اسلامی است که استقرار آن در منطقه مرکزی شهر همدان در چهارباغ علویان و نزدیک میدان عین‌القضات و میدان امامزاده عبدالله (ع) نشان از توجه مردم از گذشته به دین مبین اسلام است.
برای رسیدن به این بنای تاریخی و شاهکار معماری کهن ایران زمین باید خود را به محدوده مرکزی شهر همدان رساند؛ در ابتدای ورود به این بنا، تصور هر شخص بر این است که این بنا دارای گنبدی باشد اما در ادامه متوجه می‌شود که گنبدی ندارد و تنها به صورت چهار ضلعی ساخته شده و چهار ستون چهار گوشه آن را در میان گرفته است.
شکل ظاهری گنبدعلویان شبیه گنبد سرخ مراغه است
این بنا از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده‌های میانی دوره اسلامی است وشکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی و تزئینات آن غنی و متراکم و در عین حال راز آمیز و چشم نواز است.
این بنا به صورت مکعبی ۴ ضلعی ساخته شده و ۴ جرز ستون مانند به ارتفاع ۹.۵ متر با قطری قریب به ۲ متر و شبیه برج‌هایی در ۴ گوشه آن را در میان گرفته‌اند و هر یک از برج‌ها دارای ۵ طاق نمای فرو رفته مثلثی به ارتفاع ۸ متر و عرض یک متر و عمق نیم متر است که از حیث مقطع جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت پر در آورده است.
گچبری های برجسته لانه زنبوری بر فراز ورودی
در جبهه شمالی بنا طاق نمایی جناغی از نوع ۵ و ۷ و به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵و نیم متر دیده می‌شود و بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل گچبری های برجسته لانه زنبوری شامل گل و بوته‌های در هم پیچیده به شکل زیبایی خود نمایی می‌کند.
بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه‌ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می‌شود و پیشانی گنبد را گچبری مثلثی و ستاره‌ای شکلی تزئین کرده و پیشانی طاق نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره‌ای شکلی به صورتی بدیع تزئین کرده است.
حد فاصل طاق نما و برج‌های پیرامونی را دو سطح مستطیل شکل هم ارتفاع با کل بنا و به عرض ۸۰ سانتی متر پوشیده از تزئینات گچبری و نیز دو سطح نیم دایره که با آجرهای راسته و خفته تزئین شده‌اند زینت می‌بخشند و اضلاع غربی و شرقی ساختمان هر کدام دارای دو طاق نما به ارتفاع ۸.۵ و عرض ۴ متر است که درون آنها با برجسته کاری‌های آجری مشتمل بر طرح‌های تو در تو لوزی شکل تزئین شده است.
بر فراز طاق نماها و قسمت‌های انتهایی برج‌ها بقایایی از کتیبه‌ای آجری و بر جسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره (دهر) مشاهده می‌شود و سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین‌های اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۱.۲ متر واقع شده و در حال حاضر ۷ پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می‌کند.
محراب گنبد با تزئینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است
در هر کنج بنا دو طاقچه رفیع و نیز دو طاق نما در اضلاع غربی شرقی پوشیده از طرح‌های انبوه و بسیار زیبای گچبری دیده می‌شود و محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزئینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده و معدود نورگیرهای مرتفع و مجاور سقف روشنایی مناسبی به محوطه داخل بنا می‌دهند.
راه پله‌های کم عرض از درون برج شمالی شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله‌ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده راه یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می‌کند.
سرداب کوچک مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است و فضای داخلی آن از ۶ حجره با طاق نمای جناغی تشکیل شده و قبرها به شکل حجمهای مکعب مستطیل شکل پوشیده از آجرهای لعابدار فیروزه‌ای در مرکز آن قرار گرفته‌اند.
گفته می‌شود که به دلیل تخریب گنبد اصلی بنا در گذشته‌ای نا معلوم به نظر می‌رسد هنوز مرمت‌های انجام شده در سال ۱۳۱۷ و پوششی که با سقف شیروانی برای جلو گیری از انهدام بنا بر فراز آن تعبیه شده همچنان باید باقی بماند چون تا کنون مدرک مستند و نقشه‌ای که گویای چگونگی وضعیت گنبد فوقانی این آرامگاه باشد به دست نیامده است.
این اثر که یکی از شاهکارهای معمار و گچبری بعد از اسلام در همدان است، طی شماره ۹۴ در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.