«تهمتن‌نامه» با طعم اورکا
اندر حکایت کتاب‌نخوانی
اندر حکایت کتاب‌نخوانی ما ایرانیان می‌شود مثنوی هفتاد من سرود!
این روزها که ساعات خانه‌نشینی بیشتر شده است طبق قانون گرانش،
سرک کشیدن به فضای مجازی و غرق شدن در آن نیز افزایش یافته و در
این بین کتاب می‌تواند غریق نجات باشد.
شهباز خان، چای دیشلمه و نمونه آخر پیش از چاپ را که آورد، اورکا
اورکا گویان (یافتم یافتم) ارشمیدس‌وار گفت: آقای دکتر شنیدی یک
کتاب تازه از فردوسی پیدا و چاپ شده؟
گفتم: می‌شود این لفظ دکتر را استفاده نکنی [برای هزارمین بار
گفتم] کجا نوشته و خواندی!؟
هر کی کتاب زیاد بخواند و سرش در کتاب باشد حتما دکتر نباشد لابد
مهندس است آقای دکتر! در همین اینستاگرام خواندم، یک بخش هم
درباره دماوند دارد. لابد گذاشته بودند دماوند وقف بشود بعد متن
فردوسی را رو کنند! مثل گم شدن آلبوم ناصری، کی پیدا شد روز
جهانی عکس. شما باشی تعجب نمی‌کنید. این مهم [به قول شما که میگید
این مهم] پس پشتش یک شانتاژ خبری است وگرنه گم بشود بعد روز جهانی
عکس پیدا بشود. دماند وقف بشود بعد یک دفعه شاهنامه دماوند پیدا
بشود. چه آدم‌های سواستفاده‌گری هستند. می‌شود درخواست بدهید کتاب
را بخریم چند تا شعر دماوندش را بگذاریم تو اینستاگرام تا جلو
توقیف دماوند را بگیرند؟
توقیف؟
همون چی میگن وقف، چه فرقی می‌کند…
مثل پرنده شکاری در جست‌وجوی کتاب جدیدی از فردوسی بود تا پرچم
لایک‌های دماوندیه‌اش را بالا ببرد. تب تندی که زود فروکش خواهد
کرد!
گفتم: تو که شعرهای آقای شفیعی‌کدکنی را در اینستاگرامت می‌گذاری،
می‌دانی درباره شایعه چه می‌گوید: «قوت غالب» ما ایرانیان «شایعه»
است و ستون فقرات فرهنگ ما را «حجیت ظن» تشکیل می‌دهد. روز به روز
ازین هم ناتوان‌تر می‌شویم و گرفتار شایعه‌های بزرگتر و
خطرناک‌تر. سرانجام باید روزی، جلو این گونه «تابو»پروری‌ها گرفته
شود و صبحدم «رئالیته» از شب تاریخی و تخیلی ما، طلوع کند. تمام
رسانه های این مملکت در خدمت دامن زدن به«حجیت ظن» و شایعه
پروراندن‌اند و این برای نسل‌های آینده بسیار خطرناک است. از حشیش
و تریاک و هروئین و شیشه و گراس هم خطرناک‌تر است. (سیره
استاد ما ادیب، مجله بخارا، شماره ۷۱، خرداد شهریور ۱۳۸۸)
گفتم اگر پیدا کردی بیا نشون بده ببینم کجا نوشته متن و کتاب جدید
فردوسی پیدا شده! اگر یافتی جایزه داری و درخواست کرد
جایزه‌اش وصل شدن به وای‌فای اداره باشد!
می‌دانستم کتابی که دنبالش است به تقلید از سبک بیان فردوسی [سبک
غالب منظومه‌های پهلوانی] و متعلق به دورۀ صفویه است. و این‌گونه
معرفی کردن کتاب در مقدمه هم نوبرانۀ هَشتَگی با قوت
غالب شایعه است و لاغیر.
نگاهی به کتاب تهمتن‌نامه
تهمتن‌نامه دربردارندۀ سه منظومۀ پهلوانی زال و
مقاتل دیو و کوه دماوند است. منظومه‌ای که تاکنون
ناشناخته مانده و در جای دیگری بدان اشاره نشده است. متأسفانه
شمار نسخه‌های این سه منظومه اندک یا منحصربه‌فرد است و آنچه هم
به دست ما رسیده، از گزند روزگار دور نمانده است.
شمار ابیات این سه منظومه به شرح ذیل است:
تهمتن‌نامه (۷۷۴ بیت)، زال و مقاتلِ دیو (۵۷۷
بیت)، کوه دماوند (۲۵۶۸ بیت).
سراینده و زمانِ سرایش این سه منظومۀ مجهول است، اما دکتر
رضا غفوری (مصحح) بر اساس پاره‌ای شواهد متذکر می‌شود زمان مجهول
سرایش این منظومه‌ها در زمان صفویه است.
هفت منظومه حماسی (بیژن‌نامه، کک کوه‌زادنامه،
ببر بیان، پتیاره، تهمینه‌نامه کوتاه، تهمینه‌نامه بلند،
رزم‌نامه، شکاوندکوه) انتشارات مؤسسۀ پژوهشی میراث
مکتوب به سال ۱۳۹۴ و شهریارنامه، سرودۀ
مختاری (دورۀ صفوی)، انتشارات بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری
نشر سخن به سال ۱۳۹۷، دو تصحیح دیگر دکتر رضا غفوری (مدرس
دانشگاه حضرت نرجس رفسنجان) نمایان‌گر علاقه‌مندی‌اش به
منظومه‌هاست. او سعی دارد با مقدمه‌های روشمند و عالمانه در معرفی
و تحلیل متن‌شناختی این منظومه‌ها را از کنج خلوت کتابخانه‌ها به
میان فارسی‌زبانان بیاورد و این همه به همت موقوفات افشار به
انجام رسیده است.
زنده‌یاد دکتر محمود افشار وقف را در عصر حاضر معنا بخشید. عشق به
میهن و عشق به تحکیم وحدت ملی که رمز آن را در تعمیم و پیشرفت
زبان فارسی می‌دانست او را به این مسیر کشاند که از مال و دارایی
خود مایه بگذارد. کدام ناشر حاضر به چاپ این‌گونه منظومه‌هاست؟
هویت ملی مؤلفه‌های متعددی چون مذهب، تاریخ و آداب و رسوم مشترک
دارد. هویت ملی در هشتگ‌ها خلاصه نمی‌شود.
«اگر محمود افشار برای ایران هیچ نکرده بود و فقط پدر ایرج افشار
بود نامش به عنوان خادم بزرگ ایران ماندگار بود. کدام ایران‌شناس
است که به آثار ایرج افشار مراجعه کند و با خود نگوید:
آفرین خدای
بر پدری/ که تو پرورد و
مادری که تو زاد» (میلاد عظیمی، پنج‌شنبه بیست‌وهشتم
آذر ۱۳۹۸، کانون زبان فارسی، شب دکتر محمود افشار)
در سال‌های اخیر و با گسترش حوزۀ مطالعات حماسی، پژوهشگران
با شماری از منظومه‌های پهلوانی آشنا شده‌اند که تا چندی پیش از
آن ناشناخته بود. شاید دلیل عمدۀ این ناشناختگی و ناآگاهی نسبت به
آن، زبان عامیانۀ این منظومه‌ها بود؛ زیرا این دسته آثار که
غالباً در ادوار متأخر سروده شده، از میان فرهنگ تودۀ مردم
برخاسته‌اند. این کتاب دربردارندۀ سه منظومۀ پهلوانی است که
تاکنون ناشناخته مانده‌اند و در جای دیگری بدان اشاره نشده است.
متأسفانه شمار نسخه‌های این سه منظومه اندک یا منحصربه‌فرد است و
آنچه هم به دست ما رسیده، از گزند روزگار دور نمانده است.
در نسخه‌ای از شاهنامۀ محفوظ در کتابخانۀ ملی، شماری منظومه‌های
پهلوانی مانند زال و مقاتل دیو، فرامرزنامۀ کوچک و بزرگ،
شبرنگ‌نامه و نیز روایاتی از دوران کودکی رستم کتابت شده است.
روایات اخیر تاکنون ناشناخته بودند و تقریباً در هیچ‌یک از منابع
بدان اشاره نشده است. این نسخه منحصربه‌فرد است و نسخۀ دیگری از
آن در دست نیست که مصحح در این کتاب برای پرهیز از تکرار، این
روایات را با نام تهمتن‌نامه یاد کرده است.
منظومۀ تهمتن‌نامه با توصیف رستم و بالیدن او در
دورۀ کودکی آغاز می‌شود. زال از ترس آنکه مبادا چشم‌زخمی به رستم
برسد، کاخ زیبایی برایش فراهم می‌کند تا در آنجا بماند و به میان
مردم نرود. روزی رستم با غلام‌بچه‌ای در نشیمنگاه کاخ خود نشسته
بود. در آن نشیمنگاه آبگیری بود که ماهی بسیاری داشت. رستم از
غلام خود خواست تا ماهی‌ای صید کند …
از گویندۀ منظومۀ «تهمتن‌نامه» هیچ آگاهی‌ای در دست نیست و در متن
منظومه نیز نکته‌ای که راهبر به آن باشد دیده نمی‌شود. یگانه نسخۀ
این منظومه در سال ۱۲۸۰ هجری کتابت شده است. دربارۀ دورۀ سرایش
این منظومه در متن اشاره‌ای نشده اما بر اساس برخی قراین می‌توان
حدس زد تهمتن‌نامه مربوط به ادوار متأخر است و احتمالاً در
دورۀ صفویه یا اندکی پس از آن سروده شده است. از ویژگی‌های زبانی
این منظومه می‌توان به آوردن واژه‌های کهن، آوردن برخی واژه‌های
نادر، برخی ویژگی‌های دستوری، بیان عامیانه و عیوب قافیه اشاره
کرد. این منظومه در این کتاب در ۷۷۴ بیت تصحیح شده است.
دومین منظومه‌ای که در این کتاب تصحیح شده، منظومۀ زال و
مقاتل دیو است. در دستنویس شاهنامۀ مندرج در کتابخانۀ
ملی، روایتی از نبرد زال با دیوان آمده که تاکنون ناشناخته بود.
از نظر سیر داستان، وقوع حوادث این داستان پس از رفتن زال به
دربار منوچهر شاه و مناظرۀ او با موبدان و هنرنمایی‌اش در شکار
روی می‌دهد. این منظومه ۵۷۷ بیت دارد. دربارۀ گویندۀ این منظومه
نیز آگاهی در دست نیست. شاعر یک بار به تقلید از سبک بیان
فردوسی، منبع روایت خود را دفتر باستان می‌خواند که این سبک بیان
در اغلب منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه بارها دیده شده است.
این منظومه نیز متعلق به دورۀ صفویه است؛زیرا اسامی خاص دیوان
مانند مقالات دیو، مقاتل دیو، سمسار دیو و کفارات دیو که همگی
عربی است، اغلب نظیر آن در داستان‌های عامیانه و طومارهای نقالی
دورۀ صفویه و ادوار بعد از آن دیده می‌شود. زبان شعری این منظومه
نسبت به منظومه‌های هم‌عصر خود استوارتر است؛ اما از آنجا که
گویندۀ این دسته منظومه‌ها از عوام‌الناس و مخاطبان این دسته
اشعار هم مردم کوچه و بازار بودند، بی‌تردید زبان شعری آنها هم از
زبان تودۀ مردم خالی نیست. ویژگی‌های فکری این منظومه عبارتند از:
بن‌مایه‌های اساطیری داستان، رویکردی عرفانی به علم خداوند، عناصر
سامی، نکوهش دنیا و سفارش به نیکی کردن.
از منظومۀ زال و مقاتل دیو دو نسخه شناسایی شده است: دستنویس
شاهنامۀ موزۀ رضا عباسی که دارای ۳۵ مجلس است و دستنویس موجود در
کتابخانۀ ملی به شمارۀ ۵ ـ ۲۲۲۳۶ که در آن این منظومه به همراه
چند منظومۀ دیگر کتابت شده است.
سومین منظومۀ تصحیح شده در این کتاب، رزم‌نامۀ کوه
دماوند است. این منظومه یکی از منظومه‌های پهلوانی به
تقلید از شاهنامۀ فردوسی است که زیربنای آن روایات نقالی و
عامیانه است. این منظومۀ ناشناخته، نزدیکی بسیاری با مجموعه
روایات بروزنامۀ جدید سرودۀ عطایی دارد. از این منظومه تاکنون
تنها یک نسخۀ منحصربه‌فرد شناخته شده که آن هم افتادگی‌های بسیاری
دارد و شمار ابیاتی که از این منظومه به دست‌رسیده، ۲۵۶۸ بیت است.
نام منظومه در انجامۀ یگانه نسخۀ شناخته‌شده آمده است:
«… تمام شد قصۀ کوه دماوند … به تاریخ دهم جمادی الثانی
روز شنبه … راقم الحروف علی القاری؛ قصۀ کوه دماوند تمام
شد».
هستۀ اصلی این رزم‌نامه، نبرد هزبربلا و دیگر متحدان افراسیاب با
ایرانیان در کوه دماوند است که تقلیدی از داستان کوه هماون
شاهنامه است. متأسفانه به گویندۀ داستان یا ممدوح او در نسخۀ
موجود، هیچ اشاره‌ای نشده است؛ اما بر اساس برخی شواهد متن، این
منظومه نیز به احتمال بسیار در دورۀ صفویه یا بعد از آن سروده شده
است. برخی ویژگی‌های سبکی این منظومه به لحاظ فکری عبارتند از:
اعتقادات نجومی و وصیت کی‌خسرو دربارۀ پادشاهی رستم. یگانه نسخۀ
دستنویس این منظومه در کتابخانۀ ملی با شمارۀ ۱۷۵۷۸۶۹ نگهداری
می‌شود.
رزم‌نامۀ کوه دماوند یکی از منظومه‌های پهلوانی
به تقلید از شاهنامۀ فردوسی است که زیر بنای آن رویات نقّالی و
عامیانه است. این منظومۀ ناشناخته، نزدیکی بسیاری با مجموعه
روایات برزونامۀ جدید سوردۀ عطایی دارد. از آنجا که یکی از
معروف‌ترین بخش‌های داستانی منظومۀ اخیر، پیروزی هزبر بلا بر
پهلوانان ایرانی و ناکامی او در نبرد با رستم زال است به احتمال
بسیار علاقه مفرط مردم ادوار متاخر به شنیدن این‌گونه روایات،
نقالان و داستان‌گزاران را برانگیخت تا داستان هزبر بلا را به
گونه‌های متفاوتی روایت کنند. افراسیاب همراه با پهلوانانِ
خون‌ریزی چون ابرهه، افریقی، هزبرِ بلا و نهنگ دژم که از جاهای
دور و نزدیک به یاری او شتافته بودند، به ایران لشکر می‌کشد و
پهلوانان ایرانی را در کنار دماوندکوه در حصار می‌گیرد. در حالی
که ایرانیان از شکستن حصار افراسیاب ناامید شده بودند، رستم از
سیستان خود را به دماوندکوه می‌رساند و در جنگی سخت همۀ متحدان
افراسیاب را می‌کشد و خودِ او را به توران می‌گریزاند.
این یادداشت حاصل تورق گذرا و نت‌گردی جهت شناخت بیشتر
کتاب تهمتن‌نامه است و نه نقد و بررسی کاملی از کتاب تهمتن‌نامه.
ای کاش اسبابی مهیا می‌شد که این منظومه را بر فراز کوه دوماند که
نشان ایستادگی و مقاومت ایرانیان است نقالان اجرا می‌کردند
یا در معرفی این کتاب موقوفات افشار؛ مراسمی با عنوان
منظومه‌های ناشناخته برپا می‌کرد. و این خواسته
و آرزو می‌تواند در فضای مجازی به صورت زنده محقق شود.
چاپ نخستِ کتاب تهمتن‌نامه به همراه منظومه‌های زال و مقاتل
دیو و کوه دماوند، با تصحیح و تحقیق رضا
غفوری، به همت انتشارات بنیاد موقوفات دکتر افشار با
همکاری نشر سخن، در قطع وزیری و در ۴۷۳ صفحه منتشر شده است.