تقابل شهرسازی مدرن با هویت های فرهنگی/نابودی بناهای تاریخی

سایت «تاریخ ما» – گروه استان ها – زهرا باغبانی: ساختمان‌ها و تابلوها که روح را از جان شهرهای کشور گرفته است و درختان و فضاهای سبزی که جای خود را به ترافیک، شلوغی و زشتی‌های بصری ناشی از بی‌توجهی مسئولان به مدیریت شهری داده است

بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی نشان‌دهنده پیشینه معماری ایران ( هزاره هفتم پیش از میلاد) است که این هنر در ارتباط با مسائل گوناگون اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، مذهبی توسعه و تکامل‌یافته و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن ازجمله توجه به منطق ریاضی و عرفان سبب شده که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار شود.

امروزه با ظهور مدرنیسم و معماری مدرن که تأکید ویژه‌ای بر کیفیت مصالح ساختمانی، نمایاندن سازه و تطابق فرم با کارکرد دارد، منطقه‌گرایی چالش‌های فراوانی را در خصوص تعامل یا تقابل معماری مدرن و هویت‌های فرهنگی منطقه پیش روی تئوری‌های نوین معماری قرار داده است که برای رفع این مشکل باید نوعی از معماری مدرن و درعین‌حال منطقه‌گرا را ترسیم کرد.

واقعیت این است که شهرسازی معاصر ایران با نداشتن درک صحیح از ماهیت برون‌گرای معماری غرب، به مبانی معماری و شهرسازی خود پشت کرد و موجب پیدایش شهرهایی نامتناسب شده است که نه‌تنها اصول مدرنیته را رعایت نکرده بلکه از اصول معماری ایرانی نیز فاصله گرفته است به‌طوری‌که شهرهای ایران به‌تدریج از هویت کالبدی خود فاصله گرفته است.

سیاست‌گذاری‌های کشور نیز در حوزه توسعه شهری در مسیر درست خود قرار نگرفت و به گردشگری به‌عنوان درآمد پایدار شهری توجه زیادی نشده است و بسیاری از بناهای تاریخی گرد فراموشی گرفته یا در حال نابودی است. همچنین غفلت از مناسب‌سازی شهری و عدم پاسخگویی به نیازهای روانی، عاطفی، فرهنگی و رفاهی شهروندآن‌یکی از ضعف‌های اساسی طرح‌های توسعه شهری در کشور ما است که موجب نابسامانی و بروز انواع بیماری‌های روحی و روانی شده است.

همچنین غفلت از مناسب‌سازی شهری و عدم پاسخگویی به نیازهای روانی، عاطفی، فرهنگی و رفاهی شهروندآن‌یکی از ضعف‌های اساسی طرح‌های توسعه شهری در کشور ما است

دانشجوی دکترای شهرسازی معتقد است شرایط محیطی، ویژگی‌های انسانی و فرهنگی از عوامل شکل‌گیری شهرهاست که در آن افراد باریشه‌های فرهنگی مختلف زندگی می‌کنند؛ این افراد درعین‌حال تفاوت‌ها در برخی از عقاید و سنت‌ها مشترک و تنها در خرده‌فرهنگ‌ها متفاوت هستند که با برگزاری مراسم‌های مختلف آیینی می‌توان این افراد را به هم نزدیک کرد.

رستم علی پاک‌دامن ادامه می‌دهد: در حوزه تاریخی شهرها، بناهای مختلف ارزشمند هستند و دولت و شهرداری‌ها باید برای حفظ و مرمت این آثار تلاش کنند زیرا هویت یک شهر در این بناها نهفته است که در بلندمدت علاوه بر هویت بخشی به شهر با جذب گردشگر هزینه‌های آن جبران می‌شود.

همچنین استفاده از نمادهای تاریخی در ساختمان‌های جدید در هویت بخشی شهر بسیار مؤثر است به‌طوری‌که در کشور ژاپن از نمادهای سنتی در احداث ساختمان‌های بلند استفاده می‌شود و در فرهنگ و تفکر ایرانی و اسلامی نور مقدس است که به‌صورت پراکنده در بعضی از بناها استفاده‌شده، اما در سطح کلی شهرهای ما به دلیل بی‌توجهی به ساختارهای مناسب و الگوهای مطلوبی که از نیاکان ما به ارث رسیده‌اند، خسته‌کننده و یک‌شکل شده‌اند و ذهن نمی‌تواند این بی‌نظمی‌ها را به هم ارتباط دهد.

این کارشناس حوزه شهری می‌افزاید: در طراحی مکان، رعایت نسبت‌ها، مقیاس‌ها ، تباین، تضاد و … ضروری است تا ناظر بتواند با محیط ارتباط برقرار کند و عنصر بعدی در معماری شهری ریتم (تکرار یکسری عناصر) است که خود زیبایی ایجاد می‌کند و این تکرار عناصر را در خیابان قارن ساری به دلیل تکرار قوس‌ها در پنجره‌های مشرف‌به خیابان مشاهده می‌کنید  ولی در این محور  نیز به دلیل شکل نامناسب تابلوها و گاهی طراحی‌های نامناسب بعضی از بناها سبب می‌شود تا ترکیب مطلوب اجزای بنا را مشاهده نکنید.

انسان، اولویت اصلی در طراحی فضای شهری 

 وی اولویت اصلی را در طراحی فضای شهری انسان می‌داند و می‌گوید: برای طراحی طرح تفصیلی نیز باید مسئله را با دیدن و پرسیدن از مردم، شناخت نیازها، مطالعه منابع و اسناد برنامه‌ریزی لازم را انجام داد. زمانی که طرح بدون کار کارشناسی و تنها پشت میز انجام شود مشکلاتی را در شهر به وجود می‌آورد که امروز مشکل طرح‌های تفصیلی ما بی‌توجهی به این مسائل است که به دلیل ماهیت تهیه طرح تفصیلی و نگاه صرف عقلانیت و مدرنیسم  در درون طرح‌های تفصیلی کشور وجود دارد .

پاک‌دامن اقتصاد شهری مبتنی بر توسعه پایدار را درهویت شهر مؤثر می‌داند و ادامه می‌دهد: متأسفانه در استان مازندران سرمایه‌گذاری خاصی در بسترهای تاریخی برای ایجاد درآمد پایدار انجام‌نشده است و تنها به سخن بسنده می‌کنند البته در چند سال اخیر برگزاری جشنواره‌ها تا حدودی توانسته هویت مازندران را به گردشگران بشناساند اما این کافی نیست.

این کارشناس حوزه شهری بابیان اینکه امروزه نظام  و ساختار شهرهای ما بر اساس اقتصاد واسطه‌گری و دلالی زمین و بنا توسعه‌یافته است، می‌افزاید: نبود تعریف درستی از درآمد پایدار برای شهرداری‌ها و سنجش جریان زندگی شهری بر اساس افزایش صرف درآمد بسیاری از فضاهای شهری ما را بلعیده و به سمت رانت‌های اقتصادی برده است که در این خصوص  تنها دولت و حاکمیت شهرداری می‌تواند با یکسری اهرم‌های بازدارنده قانونی و تدوین سیاست‌های مالی و …  جلوی این نابسامانی را بگیرد.

 وی در ادامه می‌گوید: برخی از قوانین و مقررات نقص‌هایی دارد که به‌راحتی می‌توان آن را دور زد به‌عنوان‌مثال در قانون نوسازی شهری که یکی از بندهای اصلی این قانون شیوه تملک و خرید ملک به قیمت روز زمین و اعیانی از مالکین جهت اجرای طرح‌های توسعه شهری است، این شیوه مواجهه قانونی با مسئله در غالب شهرهای دنیا کنار گذاشته‌شده است زیرا معتقدند جهت اجرای یک محور طرح تفصیلی شهرداری کل مسیر را باقیمت روز اعیانی و زمین باید خریداری نماید.

این کارشناس حوزه مدیریت شهری ادامه می‌دهد: در ایران برای ساخت خیابان‌ها از ابتدا تا  انتهای آن، شاهد افزایش چند برابری قیمت زمین در آن منطقه هستیم و به همین دلیل برای در اختیار قرار دادن بخشی از زمین توسط مالک، مجوز احداث چندطبقه برای وی صادر می‌شود که این مسئله سبب ترافیک و زشتی‌های بصری  قبل از احداث جاده می‌شود این در حالی است که در کشورهای دیگر کل بلوک ازنظر تعداد طبقات، معماری و … را باهم در نظر می‌گیرند که موجب ارتقای کیفی، افزایش بازده اقتصادی حوزه موردمطالعه و درنتیجه رضایت ساکنین مجموعه و شهروندان از خدمت موردنظر می‌شود. 

پاک‌دامن با اشاره به اینکه در مجلس شورای اسلامی لایحه طرح جامع مدیریت شهری در دست بررسی است، می‌افزاید: اگر در این قانون خط قرمزهایی که متعلق به منافع عموم جامعه است، مشخص و یکسری اختیارات به مدیران محلی داده شود، اجرای مناسب فضای شهری تا حدودی فراهم می‌شود.

امروز اولویت‌های اصلی مدیران شهری اقداماتی همچون احداث میدان‌ها و ساختمان‌های بزرگ است که بتواند به چشم بیاید وعظمت داشته باشد

وی توزیع مناسب امکانات دولت در بستر شهر را از وظایف مدیران شهری می‌داند و می‌گوید: متأسفانه امروز اولویت‌های اصلی مدیران شهری اقداماتی همچون احداث میدان‌ها و ساختمان‌های بزرگ است که بتواند به چشم بیاید وعظمت داشته باشدو کمتر به جنبه‌های انسانی آن توجه می‌کنند و استان مازندران در این زمینه بسیار ضعف دارد درحالی‌که کشورهای دنیا در این زمینه خیلی جلو هستند.

این کارشناس حوزه مدیریت شهری ادامه می‌دهد: مباحث اقتصاد شهری ایران، رانت‌هایی را ایجاد کرده که این موضوع را در ارتفاع، ترافیک، فشردگی فضای ساختمان، از بین رفتن نور و فضای سبز قابل‌مشاهده است که همه این مشکلات، دل‌مشغولی‌ها و روان‌پریشی را به وجود می‌آورد بنابراین افرادی که در شهر زندگی می‌کنند به دلیل اینکه فضای شهری برای انسان‌ها طراحی نشده و آن‌ها احساس آرامش می‌خواهند به دنبال خرید یک قطعه زمین بیرون شهر هستند که این مسئله خود مشکلاتی را به‌مرورزمان در روستاها ایجاد می‌کند.

پاک‌دامن این مشکلات را تا حد زیادی ناشی از تعطیلی نظام تولید می‌داند و ادامه می‌دهد: مشکلات در این بخش سبب شده  بسیاری از سرمایه‌گذاران به بخش ساختمان ورود پیدا کنند و اگر دولت هم بخواهد بخش ساختمان را تعطیل کند حدود ۱۳۰ کارگاه مختلف بسته می‌شود که این مسئله موجب بروز مشکلات فراوان خواهد شد بنابراین دولت باید نظام تولید را در ریل خود قرار دهد تا با بازارهای جهانی رقابت کند و سرمایه‌گذاران به این سمت جذب شوند.

وی در ادامه به اهمیت انسان در طراحی فضای شهری اشاره می‌کند ومی‌گوید: کشورهای دنیا حفظ ارزش انسان را اولویت قرار می‌دهند به‌طوری‌که در کره جنوبی یک بزرگراه را تخریب و آن را تبدیل به پارک می‌کنند و با گسترش حمل‌ونقل عمومی، ترافیک را کاهش می‌دهند درحالی‌که در کشور ما بسیاری از فضاهای سبز برای ایجاد جاده‌ها تخریب می‌شوند.

این کارشناس حوزه مدیریت شهری بی‌توجهی به حمل‌ونقل عمومی را علت اصلی ترافیک در شهرهای کشور می‌داند و ادامه می‌دهد: برای ساماندهی ترافیک در شهرها، باید حمل‌ونقل عمومی افزایش پیدا کند.

کمبود سرانه فضای سبز از دلایل خشونت و بیماری‌های روحی و روانی

کارشناس حوزه اجتماعی هم معتقد است که در کشورما به مسئله شهرسازی توجه جدی نشده است، به‌طوری‌که شهرها پس از ساخت‌وساز غیرمجاز شکل می‌گیرند بنابراین زیرساخت‌های عمرانی و فرهنگی در آن لحاظ نمی‌شود که این مسئله در درازمدت مشکلاتی را برای جامعه به وجود می‌آورد.

دکتر صادق علی رنجبر کمبود سرانه فضای سبز و داشتن ترافیک سنگین را از دلایل خشونت و بیماری‌های روحی و روانی عنوان می‌کند وادامه می‌دهد: ترافیک سنگین باعث خستگی فرد و درنتیجه عصبانیت و تنش روانی می‌شود که با مدیریت شهری می‌توان این مسائل را کاهش داد.

این استاد دانشگاه  توجه به زیرساخت‌های عمرانی و فرهنگی را از ویژگی‌های یک شهر خوب می‌داند و می‌افزاید: شهری پویاست که به فضای سبز، مراکز تفریحی، سیستم حمل‌ونقل، فضاها و سرانه آموزشی و خدمات الکترونیک در آن توجه جدی شده است.

این کارشناس حوزه اجتماعی می‌گوید: با افزایش سرانه فضای سبز در ساری شاهد افزایش نشاط در جامعه هستیم، در کنار آن، برای ارتقاء فرهنگ جامعه باید امکانات مختلف، مانند؛ پارک، کتابخانه و سرانه فرهنگی به‌صورت یکسان در تمام محله‌ها وجود داشته باشد تا خانواده‌ها بتوانند از آن استفاده کنند..

این استاد دانشگاه به کمبود پارکینگ در شهرها اشاره می‌کند و می‌گوید: متأسفانه تعداد اندک پارکینگ موجود در شهر هم منتظر مجوز هستند که به آپارتمان تبدیل شوند و شهرداری نیز حق ترافیک فروخته‌شده ساختمان‌ها را جزو درآمد خود حساب می‌کند که این خیانت به شهر است.

رنجبر بابیان اینکه معماری شهری تنها در شهر گنبد رعایت شده است، می‌گوید: این شهر تنها شهر بدون ترافیک در ایران است که حتی یک چراغ راهنمایی نداشته و در آن به فاضلاب شهری هم توجه جدی شده است.

وی به کمبود سرانه فرهنگی در محلات همچون کتابخانه اشاره می‌کند و می‌گوید:  به دلیل کمبود سرانه فرهنگی در کشور، سرانه مطالعه نسبت به کشورهای دیگر پایین است که کمبود این امکانات ضعف فرهنگی و تنش‌های روانی ایجاد می‌کند.

دکتر بابایی، استاد دانشگاه در مازندران نیز می‌گوید: محیط زندگی انسان همانند وراثت پیچیده است و در یک نگاه سیستمی، چگونگی معماری محیط، اصول و عناصر تشکیل‌دهنده آن نظیر، تناسبات اجزا، مقیاس، نوع سازمان‌دهی فضا، رنگ، نور، صدا، فضای باز محوطه و … می‌توانند اثرات قابل‌توجهی بر افراد بگذارند. محیط زیبا یادگیری را آسان کرده، نشاط و شادابی را برای افراد جامعه به ارمغان می‌آورد و محیط نامناسب، تنگ، تاریک، خشک و بی‌روح، کسالت و افسردگی را به همراه خواهد داشت و بر میزان یادگیری و حضور فعال و بانشاط آنان تأثیر منفی دارد.

وی بیان می‌کند: دیوید دریکسل در توصیف ویژگی‌های شهر به‌عنوان محل خوبی برای کودکان، فهرستی از شاخص‌های یک مکان خوب بر مبنای ارزیابی کودکان از جوامع محلی خود ارائه می‌دهد که همبستگی اجتماعی، تنوع مکآن‌های پرجاذبه برای فعالیت، امنیت و آزادی تحرک، مکآن‌های ملاقات افراد هم سن و سال، هویت اجتماعی منسجم و محدوده‌های سبز ازجمله این شاخص‌های فضایی هستند.

دکتر بابایی ادامه می‌دهد: رنگ یکی از مؤلفه‌هایی است که در شخصیت انسان‌ها به‌خصوص کودکان تأثیر بسزایی داشته و باعث ایجاد تجربه‌های هیجانی از قبیل شادی، خنده، آرامش، تحریک‌پذیری، سکون و هیجان می‌شود و در به وجود آوردن حالت‌های مختلف روانی مثل آرامش یا عدم آرامش در کودکان مؤثر بوده و درنتیجه در تکوین شکل وجودی و شخصیت آنان نقش مهمی را ایفا می‌کند.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: نور نیز از دیگر مؤلفه‌ها بشمار می‌رود که تنها یک ضرورت فیزیکی نیست بلکه ارزش روان‌شناختی آن‌یکی از مهم‌ترین عوامل زندگی انسان در همه زمینه‌هاست. امروزه تأثیر مثبت نور مناسب بر روان و رفتار و خلق‌وخوی، قدرت نیروبخشی و تولید انرژی مثبت در انسان، غیرقابل‌انکار است، زیرا نور اثر مستقیم بر فعالیت بخش‌های درونی مغز دارد و اشتیاق و علاقه به روشنایی و یا ترس از تاریکی فقط یک مسئله واهی یا روان‌شناختی و یا اجتماعی نیست، بلکه اثربخشی بهینه نور در سلامت روان و تأثیر آن در خلق‌وخوی و رفتار انسان درنهایت ارتقاء کیفی اخلاقی وی در پروژه‌های تحقیقاتی مختلف نیز ثابت‌شده است. تحقیقات ثابت کرده که نور طبیعی و شفاف بر روی حواس کودکان تأثیر به سزایی دارد.

وی می‌گوید: بیشتر محققان بر این توافق دارند که سروصدای ممتد و غیرقابل‌پیش‌بینی، آزاردهنده‌ترین و مخرب‌ترین نوع سروصدا است و صدای نامناسب، باعث خستگی بدن، کم شدن میدان دید، تشخیص رنگ و درنهایت کاهش ظرفیت و بازه کاری کودکان می‌شود.

 دکتر بابایی بیان می‌کند: بی‌صدا بودن محیط نیز سبب اضطراب می‌شود و فرد به کوچک‌ترین صدایی حساس است و صدا در او احساس وحشت ایجاد می‌کند و نسبت به آن سریع واکنش نشان می‌دهد که برای جلوگیری از این موضوع می‌توان صداهای مثبت (مثل موسیقی، خواندن داستان ، صحبت کردن) را در محیط افزایش داد.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: همچنین ترافیک‌های سنگین، نداشتن چشم‌اندازهای مناسب، نداشتن فضای سبز، مبلمان شهری و… نیز سبب خستگی افراد می‌شود.

امروزه روان شناسان و جامعه شناسان معتقدند که محیط نقش مهمی در سلامت شهروندان جامعه ایفا می‌کنند و در شکل‌گیری حس مسئولیت‌پذیری و نشاط اجتماعی مؤثر است که بر اساس مطالعات صورت گرفته این امر به اثبات رسیده  که ایجاد فضاهای سبز سبب ایجاد آرامش، نشاط ، انگیزه و خلاقیت می‌شود و بسیاری از بیماری‌های روانی را درمان می‌کند.

واقعیت این است که به دلیل عدم توجه مدیران شهری به حوزه ساخت‌وسازها، ایجاد فضای سبز و فراهم کردن بسترهای مناسب برای تخلیه هیجانات، فعالیت ورزشی افراد جامعه به‌ویژه بانوان، شاهد افزایش خشونت‌های اجتماعی  و درنتیجه بیماری‌های روحی و روانی در جامعه امروزی هستیم که شهرداری‌ها وادارات مختلف با فراهم کردن امکانات لازم می‌توانند در ایجاد نشاط اجتماعی نقش ویژه‌ای ایفا کنند.

همچنین عدم توجه به طرح تفصیلی و طرح جامع شهری و اجرای آن در شهر و سطح محلات سبب کاهش سرانه فضای سبز، ساختمان‌های نامتوازن و درنتیجه زشتی‌های بصری می‌شوند که شهرداری‌ها باید با توجه به این طرح، جلوی ساخت‌وسازهایی که مشکلاتی را برای شهر به وجود می‌آورند را گرفته و از صدور پروانه خودداری کنند تا با اقدامات بازدارنده شهری پویا داشته باشیم. مجلس نیز با قوانین بازدارنده می‌تواند جلوی ساخت‌وسازهای غیراصولی را گرفته و شهرداری‌ها را به سمت درآمدهای پایدار همچون گردشگری سوق دهد.