توحش اوليه، و اگر دوسترداريد توحش زمان جديد را ملاحظه مي‌كنيم. حافظه و خيال بيننده است كه، چون با تاريخ درهم مي‌آميزد، براي اين بناها آن اندازه عظمت قائل مي‌شود؛ اين بناها به خودي خود، دليلي بر غرور باطل و مسخره‌آميز است، چه هر يك گوري است كه با آن مي‌خواسته‌اند براي مردگان زندگي جاويد فراهم آورند. شايد عكسبرداري در مبالغه‌اي كه نسبت به عظمت اهرام شده بي‌تأثير نباشد، چه در عكس همه‌چيز، جز پليديها منعكس مي‌شود و منظره‌اي از زمين و آسمان كه در عكس مي‌آيد برعظمت كار آدمي مي‌افزايد. به نظر من، غروب آفتاب در جيزه بسيار باشكوهتر از اهرام است.

2- سير به طرف بالاي نيل

ممفيس- شاهكارهاي ملكه حتشپسوت- دو مجسمة ممنون- الاقصر و كرنك- بزرگي تمدن مصر

از قاهره كشتي بخاري كوچكي به طرف بالاي نيل، يعني به سوي جنوب، پيش مي‌رود و مسافر را بكندي با خود مي‌برد و پس از شش روز به كرنك والاقصر مي‌رساند. در حدود سي كيلومتري جنوب قاهره، محل شهر ممفيس، كه باستانيترين پايتختهاي مصر است، قرار دارد. در همين شهر بوده است كه پادشاهان بزرگ سلسله‌هاي سوم و چهارم حكومت مي‌رانده‌اند و در زمان ايشان دو ميليون كس در آن به‌سر مي‌برده‌اند. اكنون در آنجا جز رديفي از اهرام كوچك، و نخلستاني، چيز ديگري ديده نمي‌شود؛ از اينها گذشته، همه صحرايي است كه پايان ندارد و شنهايي است كه پا در آن فرو مي‌رود و چشم را مي‌آزارد و راه و سوراخهاي پوست را مي‌بندد؛ همين شنهاست كه از مراكش تا مغولستان ادامه دارد و از شبه جزيرة سينا و عربستان و تركستان و تبت مي‌گذرد؛ در ابتدا از همين كمربند شني، كه از دو قاره عبور مي‌كند، مراكز تمدن در زمانهاي باستاني ايجاد شده، و آنگاه كه يخ پس نشسته و گرما زياد و باران كم شده، آثار اين تمدنها از بين رفته است. در امتداد نيل، از هر طرف به پهناي بيست كيلومتر، نواري از خاك حاصلخيز قرار دارد؛ اين تنها تكه زميني است كه، در فاصلة ميان مديترانه و نوبه، از صحرا كنده شده و به كار آدمي خورده است. با وجود اين، بايد گفت كه دورة هستي يونان، و حتي هزاران سال كه زندگاني روم دوام داشته، در مقابل زندگاني مصر، كه از منس تا كلئوپاترا دوام يافته بسيار كوتاه است!

يك هفته پس از آغاز مسافرت، كشتي بخاري به اقصر مي‌رسد. در اين مكان، كه اكنون دهكده‌هاي كوچكي- و بر گرداگرد آنها ريگهاي روان- ديده مي‌شود، بزرگترين پايتختهاي مصر و ثروتمندترين شهر عالم قديم ساخته شده بود (طيوه)، كه يونانيان آن را به نام تبس مي‌ناميدند و خود مردم آن سرزمين را وسي و «نه» مي‌خوانند. در كرانة خاوري نيل هم اكنون