نشاندهندة كهنترين تمدنهاي شناخته شده است يا نه. ولي كاوش در ماقبل تاريخ هند تازه آغاز شده است؛ تنها در روزگار ماست كه باستانشناسي، از راه بين‌النهرين، از مصر به هند روي آورده است. وقتي كه خاك هند را هم مثل خاك مصر بكاوند، شايد آن جا هم تمدني پيدا كنيم كه از آنچه از گل و لاي نيل شكفته است كهنتر باشد.

iii- هند و آرياييها

بوميان – مهاجمان – جامعة روستايي- طبقه- جنجگويان- براهمه- بازرگانان – كارگران –نجسها

با آنكه ميان آثار بازماندة سند و ميسور پيوستگي هست، حس مي‌كنيم كه در آگاهي ما، از روزگار رونق موهنجو- دارو تا آمدن آرياييها، شكاف بزرگي وجود دارد؛ يا، اگر بخواهيم درست‌تر گفته باشيم، آگاهي ما به گذشته چون شكافي است كه بتصادف در ناداني ما پديد آمده باشد. در ميان بقاياي سند مهر خاصي وجود دارد كه از سر دو مار ساخته شده، و اين رمز خاص كهنترين مردم تاريخي هند، يعني ناگه‌هاي مارپرستي است كه چون آرياييهاي مهاجم به هند رسيدند استانهاي شمالي را در تملك آنها يافتند، و اعقابشان هنوز هم در مرتفعات دور دست زندگي مي‌كنند. در نقاط دوردست جنوب اين سرزمين مردم سياهپوست بيني پهني مي‌زيستند كه ما آنها را دراويدي مي‌ناميم، بي‌آنكه سرچشمة اين لغت را بدانيم. آنان، هنگام هجوم آرياييها، خود مردم متمدني بودند، و بازرگانان ماجراجوي آنها حتي تا سومر و بابل هم بر دريا سفر مي‌كردند، و در شهرهايشان بسياري از اشياي ظريف و تجملي رواج داشت. ظاهراً از همين مردم بود كه آرياييها جامعة روستايي و نظامهاي زمينداري و ماليات‌بندي را آموختند. دكن هنوز هم، از نظر عادات و رسوم، زبان، ادبيات، و هنر اساساً دراويدي است.