از هرگونه كام و آرزو، و سپس رهايي از زندگي. نيروانه را مي‌توان رهايي آن يا اين دانست؛ ولي نيروانة كامل هنگامي دست مي‌دهد كه رهايي از اين هردو باشد. بتري-هري فرزانه، [رهايي] اول را چنين بيان مي‌كند:

هرچه برزمين است از آن بيم زايد، و تنها راه رهايي از بيم را مي‌توان در پشت پا زدن به هرگونه كام و آرزو يافت …. روزگاري كه دلم سخت از آن خونين بود كه گوشة چشمي از توانگران مي‌طلبيد، روزها بر من بس ديرپاي مي‌نمود؛

اما آنگاه كه به جستجو برآمدم تا به آرزوها و كامهاي اين جهاني پايان بخشم، روزها برمن همه بس كوتاه مي‌نمود. اما اكنون چون فيلسوفي، در غار كنار كوهي، برسنگ سختي مي‌نشينم، و چون به زندگاني پيشينم مي‌انديشم، مي‌خندم.

گاندي شكل دوم رهايي را بيان كرده، مي‌گويد: «نمي‌خواهم دوباره زاييده شوم.»

برترين آرزو و غايت آمال هر هندو اين است كه از بازآمدن برهد؛ آن تب «خويشتن» را، كه با هر تني و تولد فردي دوباره زنده مي‌شود، از دست بدهد. رستگاري نه از رهگذر ايمان حاصل مي‌شود و نه با كردارهايمان؛ بلكه از انكار نفس پيوسته، و شهود فراوان دور از خودپرستي آن «كل» جزءسوز به دست مي‌آيد، تا سرانجام «خود» مرده باشد، و چيزي نماند كه ديگر بار زاييده شود. دوزخ فرديت به بهشت، و بهشت وحدت به مجذوبيت كامل و بي تشخص در برهمن – يعني به جان جهان يا نيروي جهان – بدل مي‌شود.

iv-غرايب دين

خرافات – علم احكام نجوم – فاليسيسم – شعاير – قرباني – تطهير – آبهاي متبرك

در ميان اين الاهيات آميخته با بيم و رنج، خرافات – كه نخستين ياري عالم مافوق‌الطبيعه براي بيماريهاي كوچك زندگي بود - برگ و بار يافت و شكوفا شد. نذرها، افسونها، جن گيريها، علم احكام نجوم، غيبگوييها، اوراد، سوگندها، كف‌بيني، پيشگويي، 812،728،2 مرد دين، يك ميليون فالبين، يكصد هزار مار افسا، يك ميليون «فقير» و جوكي و مردان مقدس ديگر، جملگي، بخشي از تصوير تاريخي هند را نشان مي‌دهند. هندوان به مدت هزار و دويست سال تعداد زايدي تنتره (جنگ) داشتند كه شرح علم اسرار، پيشگويي، و جادوگري بود، و منتره (افسون و ورد) هاي مقدسي را بيان مي‌كرد كه تقريباً مي‌شد با آنها، از راه سحر و جادو، به هر قصد و نيتي رسيد. برهمنان با چشم تحقير به اين دين جادو نگاه مي‌كردند و دم بر نمي‌آوردند؛ و علت اين تساهل را مي‌توان تاحدي معلول اين واقعيت دانست

سكوهاي مرده‌سوزي در كلكته

مؤمنين در بنارس