روي انديشة آزاد اين مكاتب سد و بندي وجود نداشت. چون دست مفسران در تفسير كتابهاي مقدس باز بود، اصحاب جدل زيرك هر نظريه‌اي را كه مي‌خواستند مي‌توانستند در وداها بيابند. از اين رو، براي آنكه از نظر معنوي درخور احترام باشند، مي‌بايست يك اصل را رعايت كنند، كه آن هم به رسميت شناختن طبقات بود؛ چون نظام طبقاتي پاية حكومت واقعي هند بود، پس رد آن خيانت به شمار مي‌آمد و قبول آن هم پرده بر بسياري از گناهان فرو مي‌كشيد، در نتيجه، فيلسوفان هند بسيار بيش از همتاهاي خود در مكتب مدرسي اروپا از آزادي برخوردار بودند، گرچه شايد اين آزادي كمتر از آزادي انديشمندان جهان مسيحيت عهد پاپهاي روشنفكر دورة رنسانس بود.

از دستگاهها يا درشنه («بينش»)هاي درست پندار هستيك، شش دستگاه چنان برجسته‌اند كه هر انديشندة هندي كه مرجعيت برهمنان را تصديق مي‌كرد، خود را به اين يا آن يك از اين [شش] مكتب مي‌بست. هر شش دستگاه فرضيات مسلم خاصي دارند كه بنيادهاي انديشة هندي به شمار مي‌روند، و آنها عبارتند از اينكه: وداها وحي آسماني هستند؛ استدلال، از نظر هدايت به واقعيت و حقيقت، كمتر از ادراك بيواسطه و شهود فردي، كه با رياضت كشيدن و سرسپردگي به استاد براي پذيرندگي معنوي و باريك‌بيني بخوبي آماده شده باشد، قابل اعتماد است؛ و مقصود از دانش و فلسفه به فرمان درآوردن جهان نيست، بلكه رها شدن از آن است؛ و مقصد انديشه آزاد شدن از رنج آرزوي به كام نرسيده است كه از راه رهايي از خود آن كام و آرزو دست مي‌دهد. اينها فلسفه‌هايي است كه انسانها چون هرگاه از جاه طلبي، تلاش، ثروت، پيشرفت، و كاميابي خسته مي‌شوند به آنها رو مي‌آورند.

1-نظام نيايه

منطقي هندي

در نظم منطقي انديشة هندي (زيرا نظم زماني اين شش دستگاه نامعلوم است، و اينها در تمام مفردات بنيادي همزمانند) اولين دستگاه فلسفي از اين شش دستگاه برهنمي [«نيايه» يا] مجموعه‌اي از نظرية منطقي است كه بيش از دو هزاره دوام دارد. «نيايه» يعني حجت، يعني راهي كه ذهن را به نتيجه‌اي دلالت مي‌كند. معروفترين متن نيايه، «نيايه سوتره» است كه آن را بي‌هيچ يقيني به گئوتمه نامي نسبت مي‌دهند و زمان او را هم، به اختلاف، از قرن سوم ق‌م تا قرن اول ميلادي دانسته‌اند.