گئوتمه، مثل همة انديشندگان هندي، اعلام مي‌كند كه هدفش از تحرير كتاب حصول به نيروانه است، يعني رهايي از چنبر كام، كه در اينجا بايدبا تفكر روشن و منطقي به آن رسيد؛ اما ما در اين امر شك داريم، چه نيت سادة‌ او اين بود كه به زورآزمايان سرگشتة مناظرات فلسفي هند دليل و راهنمايي عرضه كند. او براي آنان اصول احتجاج را تنظيم كرد؛ فنون جدل را نشان داد؛ و فهرست مغالطات مشهور انديشه را آورد. او همچون ارسطو جوياي ساخت استدلال در قياس صوري است، و معماي حكم را در اوسط مي‌يابد؛ او مثل ويليام جيمز و جان ديوئي به شناسايي و انديشه چون ابزارهاي عملي و اندامهاي نياز و ارادة انسان نگاه مي‌كند، كه توانايي آنها را در هدايت به عمل توفيق‌آميز بايد آزمود. او مردي واقعپرداز است، و با اين تصور افراطي كه مي‌گويد هرگاه كسي، شرط احتياط به جا نياورده، جهان را ادراك نكند، هستي جهان از ميان خواهد رفت، سروكاري ندارد. ظاهراً همة پيشينيان گئوتمه در نيايه ملحد بودند، و اخلافش هم همه معرفتشناس شدند. دستاوردي كه به هند داد يك «ارغنون» پژوهش و انديشه، و نيز مجموعه‌اي غني از مصطلحات فلسفي بود.

2- نظام ويشيشيكه

ذيمقراطيس در هند

همان طور كه گئوتمه ارسطوي هند است، كناده هم ذيمقراطيس آن است. ازنام «كناده»، كه به معني «اتم خوار» است، چنين استنباط مي‌شود كه او شايد ساختة افسانه‌اي تخيل تاريخي باشد. باتمام دقتي كه شده، هنوز زمان تنظيم سيستم ويشيشيكه معلوم نشده است: گفته‌اند كه پيش از 300 ق‌م و پس از 800 ميلادي نبوده. نام اين سيستم از ويشيشه گرفته شده است كه به معني جزئيت است: در نظرية كناده، جهان پر از چيزهاي گوناگون است، اما همة آنها، از يك نظر، تركيبات محض اتمها هستند؛ اشكال ديگرگون مي‌شوند، اما اتمها مي‌مانند و از ميان نمي‌روند. كناده، كه انديشه‌اش در اينجا يكسره مشابه ذيمقراطيس است، مي‌گويد كه جز «اتمها و خلا» چيزي وجود ندارد، و اتمها نه به ارادة خدايي هوشمند، بلكه به واسطة يك نيروي غير شخصي يا قانوني به حركت در مي‌آيند كه ادريشته يعني «ناديدني» است. از آنجا كه بچة آدم بنيادگرا(راديكال) محافظه كار مي‌شود، شارحان بعدي سيستم ويشيشيكه هم، كه نمي‌توانستند دريابند كه چگونه يك نيروي كور مي‌تواند به كيهان نظم و وحدت بدهد، در كنار جهان اتمها يك جهان روانهاي كوچك قرار دادند، و خداي هوشمندي را هم بر اين دو ناظر كردند. (نظرية) «هماهنگي ازلي لايبنيتز» بسيار كهن است.