تريچيناپالي، در باختر تانجور، ويشنوپرستان بر تپه‌اي بلند معبد شري رانگم را برپا داشتند، كه مشخصة‌ متمايز آن يك مندپة پرستون به شكل «تالار هزار ستون» بود؛ هر ستون از يك تخته سنگ گرافيت بود، كه با ريزه‌كاري تمام حجاري شده بود؛ صنعتگران هندو هنوز در كار تكميل اين معبد بودند كه گلوله‌هاي انگليسيها و فرانسويهايي كه براي تصاحب هند مي‌جنگيدند آنان را پراكنده كرد و از كار باز داشت. نزديك اينجا، در مادوره، دو برادر به نامهاي موتونايك و تيرومله نايك براي شيوا نيايشگاه وسيعي برپا كردند. معبد يك تالار هزار ستون، يك حوض مقدس،‌ و ده گوپوره يا مدخل و دروازه دارد،‌ كه چهارتاي آن كاملا مرتفع بوده و انبوهي مجسمه در آن حجاري شده است. اين بناها با هم يكي از چشمگيرترين مناظر هند را تشكيل مي‌دهند؛ مي‌توانيم از چنين آثار باقيماندة پراكنده، در بارة معماري غني و پهناور شاهان ويجيه‌نگر قضاوت كنيم. سرانجام، برهمنان جنوب در طي پنج قرن (از1200 تا1769 ميلادي) در رامشورام، در ميان مجمع‌الجزايري كه راه «پل آدم» را از هند به سيلان هموار مي‌كند، معبدي پديد آوردند كه پيرامونش را محتشمترين راهروها يا ايوانها آراسته بودند. طول اين راهروها 1200 متر بود، ستونهايي مضاعف داشت كه با ظرافت تمام حجاري شده بود تا براي ميليونها زايري كه، از ديرباز تاكنون، از دوردست‌ترين شهرها راهي آنجا شده‌اند، و اميدها و اندوههاي خود را به پاي اين خدايان بي اعتنا مي‌گذارند، سايه‌گاههايي خنك و چشم‌اندازهايي الهامبخش از آفتاب و دريا پديد آورد.

2- معماري «مستعمراتي‌ها»

سيلان – جاوه- كامبوج- خمرها- دين آنها- آنگكور- سقوط خمرها- سيام – برمه

در اين ميان هنر هندي، به همراه دين هندي، از تنگه‌ها و مرزها گذشته، به سيلان، جاوه، كامبوج، سيام [تايلند]، برمه، تبت، ختن، تركستان، مغولستان، چين، كره، و ژاپن رسيده بود؛ «در آسيا تمام راهها به هند ختم مي‌شود.» هنديان در قرن پنجم ق‌م از درة گنگ به سيلان رفته، در آن مسكن گزيدند؛ دويست سال بعد، آشوكا يك پسر و يك دخترش را به سيلان فرستاد تا مردم آنجا را به آيين بودا در آورند؛ و، گرچه اين جزيرة پربار مي‌بايست پانزده قرن با هجوم تاميلها بجنگد، تا زمان سلطة بريتانيا بر آن، يعني تا سال 1815، داراي فرهنگي غني بود.

كاخ آننده، در پاگان، برمه