برخي اشكهايي دارند كه در روشني روز برمي‌جوشد، و برخي اشكهايي كه در تاريكي پنهان است.

آنان همه به من نيازمندند و مرا مجال آن نيست كه به پس از زندگاني بينديشم.

من با يكايك آنان همسالم، چه غم كه مويم خاكسترگون مي‌شود؟» 33

iv- شرق، غرب است

هند دگرگون مي‌شود- تغييرات اقتصادي- اجتماعي- زوال نظام طبقاتي- طبقات و اصناف- نجسها- ظهور زن

اين نكته كه مردي، كه تقريباً تا پنجاه سالگي با زبان انگليسي ناآشناست، و بعداً انگليسي را به آن خوبي مي‌نويسد، خود نشانة آن است كه شكافهاي ميان شرق و غرب را- كه شاعر غربي ديگري پيوند آن دو را تحريم كرده بود- مي‌توان بآساني پركرد. چون، تا زمان تولد تاگور، غرب از صد طريق به شرق راه يافته و اكنون در حال دگرگون كردن كلية شئون حياتي مشرق زمين است. 48270 كيلومتر راه‌آهن بيابانها و گاتهاي هند را به يكديگر متصل كرده و چهره‌هاي غربي را به هر روستايي برده است؛ سيمهاي تلگراف و مطبوعات اخبار مهم جهان متغير را به گوش هر پژوهنده‌اي رسانيده است؛ مدارس انگليسي تاريخ بريتانيا را با اين نظر تعليم داده‌اند كه [هنديان را] شارمند بريتانيا كنند، و ندانسته انديشه‌هاي انگليسي دموكراسي و آزادي را تلقين كرده‌اند. حالا حتي شرق هم هراكليتوس را تأييد مي‌كند.

هند، كه در قرن نوزدهم بر اثر ماشين‌آلات برتر دستگاههاي بافندگي و توپهاي نيرومند بريتانيايي گردآلود فقر شده بود، اكنون خواه ناخواه به سوي صنعتي شدن روي آورده است. صنايع دستي رو به زوال است، كارخانه‌ها رشد مي‌كنند. شركت آهن و فولاد تاتا در جمشيدپور 45000 كارگر در استخدام دارد، و رهبري شركتهاي امريكايي را در توليد فولاد تهديد مي‌كند. توليد زغال ‌سنگ هند بسرعت رو به افزايش است؛ شايد پس از يك نسل، چين و هند، در استخراج سوختهاي اساسي و مصالح صنعتي از دل خاك، از اروپا و امريكا پيشي بگيرند. نه فقط اين منابع داخلي پاسخگوي نيازهاي داخلي خواهد بود، بلكه شايد با غرب سر بازارهاي جهاني رقابت كند، و شايد فاتحان آسيا ناگهان بازارهاي خود را از دست‌رفته ببينند، و شايد، با رقابت كارگران كم دستمزد سرزمين‌هايي كه روزگاري رام و عقب‌افتاده