گسترش تمدن را موقوف داشتند – درست همچنان كه هونها سازمان امپراطوري روم را درهم شكستند و، به نوبة خود،‌ راه قرون وسطي يا عصر ظلمت اروپا را كوبيدند. چون در نظر بگيريم كه مزاحمت تاتارها در چين بمراتب از تسلط وحشيان بر روم كوتاهتر و كم عمقتر بود،‌ به قدرت نژاد و خصايص فرهنگ چيني پي مي‌بريم. جنگ و آشوب و اختلاط چينيان با مهاجمان مدتي ادامه يافت. ولي،‌ پس از آن،‌ تمدن چين به خود آمد و از رستاخيز درخشاني برخوردار شد. شايد خود تاتارها در احياي ملتي كه به كهولت رسيده بود،‌ مؤثر افتاد. چينيان فاتحان را پذيرفتند،‌ با آنان وصلت كردند،‌ آنان را متمدن ساختند و به سوي عاليترين دورة‌ تاريخ خود پيش رفتند.

iii – افتخار سلسلة ‌تانگ

دودمان جديد – شيوة تاي تسونگ براي كاهش بزهكاري – عصر آسايش – فغفور مشعشع – سر گذشت يانگ كوي في – طغيان آن لوشان

ظهور عصر درخشان تاريخ چين معلول سه علت است: اختلاط نژادي، تحريك معنوي آيين بودا، و نبوغ يكي از بزرگترين فغفورهاي چين به نام تاي تسونگ (627 – 650 ميلادي). پدر تاي تسونگ، كه، مانند باني دودمان هان،‌ كائوتسو نام داشت، سلسلة تانگ را تأسيس كرد و پس از نه سال سلطنت،‌ كناره گرفت. تاي تسونگ در سن بيست و يك بر تخت نشست و به قتل برادران خود، كه به مقام او نظر داشتند، دست زد،‌ سپس،‌ با پس راندن بربرها و فتح مجدد خطه‌هايي كه يوغ سلطة چين را پس از سقوط دودمان هان از گردن برداشته بودند، ابراز لياقت كرد. ناگهان از جنگ ملول شد و به پايتخت خود، چانگان، بازگشت و روشي صلح‌آميز پيش گرفت. به خواندن و باز خواندن آثار كنفوسيوس پرداخت و امر به انتشار آنها داد و گفت: «به كمك آيينه‌اي برنجين مي‌توانيد كلاه خود را درست بر سر بگذاريد. به كمك آيينة اعصار گذشته مي‌توانيد قيام و سقوط شاهنشاهيها را پيش بيني كنيد.» از همة تجملها روي گردانيد و سه هزار بانو را كه براي سرگرمي او انتخاب شده بودند،‌ مرخص كرد. وقتي كه وزيرانش خواستار قوانيني سخت براي دفع بزهكاري شدند، به آنان گفت: «اگر از مخارج بكاهم و بار خراج را سبك سازم و تنها كارگزاران درستكار را به كار گمارم تا مردم لباس كافي به دست آورند، اينها، بهتر از كيفرهاي سخت،‌ دزدي را منسوخ مي‌كنند.»

روزي به زندانهاي چانگان رفت و دويست و نود تن را ديد كه به مرگ محكوم شده بودند. تنها به اتكاي قولي كه از آنها گرفت، در زندان را به رويشان گشود. قول دادند كه