گفتم: «در آن صورت، چيزها نه خوبند نه بد؛ چنين نيست؟»

استاد گفت: «آرامشي كه بر اثر قبول سلطة طبيعت احساس مي‌كنيم،‌ حالتي است فارغ از نيك و بد. اما انگيختگي طبع شهوي حالتي است مشمول نيك و بد. اگر طبع شهوي انگيخته نشود، نه خير خواهد بود، نه شر، و اين است آنچه خير اعلا نام مي‌گيرد.»

گفتم: «در آن صورت، خير و شر اصلا در اشيا راه ندارند؟»

گفت: «تنها در ذهن تو وجود دارند.»

خوب شد كه نظام وانگ و آيين بودا دربارة‌ فلسفة اولاي ايدئاليست، در عرصة قدرت پيروان كنفوسيوس نغمه سردادند، زيرا دانشمندان كنفوسيوسي،‌ با آنكه عادلانه‌تر از اصحاب فلسفه‌هاي ديگر در مورد طبع انساني و حكومت داوري مي‌كردند، رفته رفته به دانش خود غره شده و به صورت دستگاهي كه با هر طبع آزادة‌ خلاق در مي‌افتد در آمده بودند. با اينهمه، سرانجام هواخواهان چوشي بر ديگران غالب آمدند. پس، لوحة او را با احترام فراوان در كنار لوحة كنفوسيوس نصب كردند، و تفاسير او بر آثار كلاسيك مدت هفتصد سال براي امت كنفوسيوس قانون مسلم گرديد. سبب نيز اين بود كه اصول فكر او، بر خلاف ظرافتهاي فلسفة اولي، ساده، خردمندانه،‌ و با ذوق سليم قرين بود. اما امكان آن هست كه خردمندي و راستروي، چون ريشه‌دار و مطلق‌العنان شوند، به نوبة خود، به دردسر انجامند، چنانكه چين، در پي غلبة تام و تمام فلسفة چو شي و آيين كنفوسيوس، ناگزير از انقلاب شد.

ii – مفرغ كاري، لاك كاري و يشم تراشي

مقام هنر در چين – منسوجات – خانه‌افزارها – جواهر آلات – بادبزنها – لاك كاري – يشم تراشي – بعضي از شاهكارهاي مفرغي – پيكر تراشي

دانش دوستي و زيبا پرستي دو قطب فكر چيني به شمار مي‌روند، و چين را مي‌توان مهد فلسفه و چيني‌سازي تعريف كرد. نزد چينيان، مراد از دانش دوستي تدقيق درفلسفة اولي نبود، بلكه تدارك فلسفه‌اي مثبت بود كه به رشد و انتظام اجتماع نظر داشت. زيبا پرستي چيني نيز نوعي اشراق هنري يا تفنن هوسناكانه محسوب نمي‌شد، بلكه همانا آميختن زيبايي و سود عملي، يعني تزيين وسايل زندگي روزانه،‌ بود. چين، پيش از آنكه در برابر نفوذ مغرب زمين آرمانهاي خود را دگرگون كند،‌ بين هنرمند و صنعتگر، و بين صنعتگر و كارگر فرقي نمي‌گذاشت. تقريباً همة مصنوعات را كار دستي مي‌شمرد و مانند آثار هنري مظهر شخصيت انساني مي‌انگاشت. از اين رو، در همان حال كه، برخلاف مغرب زمين، در بسط نيروي توليد و تأمين وسايل زندگاني مردم جهدي نمي‌نمود، در نمايش ذوق هنري و تزيين اسباب زندگي روزانه از هر كشوري پيش بود. صورتهايي كه روي ظرفهاي غذاي چينيان نقش شده، ‌شاهد اين مدعاست. فرد مرفه