و روسيه و ژاپن از مبالغ قابلي از اين غرامت چشم پوشيدند، به اين معني كه آن مبالغ را براي تعليم و تربيت دانشجويان چيني در كشورهاي خود اختصاص دادند. اين عمل كه ظاهراً حاكي از بخشش و بزرگواري بود، در كشمكش تاريخي و سوگ‌آوري كه ميان شرق و غرب درگرفت، بيش از هر عامل ديگر باعث دگرگوني چين باستان شد.

ii- مرگ يك تمدن

صرف غرامات براي تربيت دانشجويان- آشنايي آنان با تمدن غربي- تأثير آنان در متزلزل كردن جامعة چيني- نقش مبلغان بيگانه- سون‌يات‌سن مسيحي- حوادث جواني او- ملاقات او با لي‌هونگ چانگ- نقشه‌هاي او براي ايجاد انقلاب – موفقيت او- يو‌آن‌شي‌كاي- مرگ سون‌يات‌سن- هرج و مرج و غارتگري- كمونيسم- شمال آرام- چيانگ‌‌كاي شك- ژاپنيان در منچوري- در شانگهاي

هزاران تن چيني، و همچنين دانشجوياني كه مقرر شد از اعتبار غرامت جنگ استفاده كنند، براي تحقيق در تمدن فاتحان چين به خارج شتافتند. گروهي به انلگيس رفتند و گروههاي بزرگتري به آلمان و ايالات متحد امريكا و ژاپن روي آوردند. و از آن پس هر ساله صدها تن از آنان تنها از دانشگاههاي امريكا فارغ‌التحصيل شدند. اين دانشجويان در سني بودند كه هنوز به كنه فرهنگ ملي خود پي نمي‌بردند. از اين رو، با ستايش و سپاس، در فراگرفتن علوم و تاريخ و عقايد و روشهاي غربي مي‌كوشيدند. اينان، كه با ديدگاني شگفتي‌زده به زندگي پرشور و پرآسايش پيرامون خود و آزادي فردي و حقوق مردم مغرب‌زمين مي‌نگريستند، فلسفة غربي را بررسي كردند؛ از دين پدرانشان دل برگرفتند و، به اقتضاي محيط و مربيان جديد خود، سخت تحول‌طلب گرديدند و با همة عوامل تمدن اصيل خويش به ستيزه پرداختند. هزاران تن از اين جوانان، كه از اصل خويش گسيخته بودند، پس از بازگشت به چين، از فرسودگي و پس‌ماندگي مادي كشور خود رنج مي‌بردند، و بذرهاي كنجكاوي و عصيان را در هر شهري مي‌فشاندند.

رشتة بي‌پايان حوادث به اين دانشجويان مدد داد. وجود مبلغان و بازرگانان غربي، كه در طي دو نسل در چين آمدو رفت كرده بودند، خواه ناخواه زمينة رواج تمدن بيگانه را فراهم آورده بود. رفاه و لطايف زندگي آنان، چينيان جوان را مشتاق تمدن نويدبخش غربي گردانيد. اقليت فعالي از مردم نسبت به قوانين اخلاقي كهنسال بي‌پروا گرديدند و، با تبليغ برضد نياپرستي، نسل نو را به مخالفت با نسل كهنه برانگيختند. از اين گذشته، مبلغان با آنكه مروج تعاليم عيساي نرمدل و مهربان بودند، باز به هنگام لزوم به وسيلة توپهايي كه عظمت و قدرت آنها درسي از شوكت اروپا به مشرق‌زمين مي‌داد حفاظت مي‌شدند. در نتيجه، مسيحيت، ‌ ‌