پايان سخن

ميراث شرقي ما

تاريخ چهارهزاره و جريان پرمايه‌ترين تمدنهاي قارة اعظم را با شتابي ناخواسته نگريسته‌ايم و، بي‌گمان، نه به فهم اين تمدنها نايل آمده، نه حق آنها را ادا كرده‌ايم- مگر يك انسان توان آن دارد كه در طي عمر خود از عهدة دريافت پا برآورد ميراث ديرينة بشريت برآيد؟ نهادها و رسوم و هنرها و خلقيات يك قوم فراورده‌هايي هستند كه، بنابرقانون انتخاب انسب، از همة آزمايشهاي راهجويانة آن قوم، از تمام شناختهاي نسلهاي متمادي برخاسته‌اند. از اين رو، فهم تمدنها و، به طريق اولي، داوري دربارة آنها از مجال خرد يك فيلسوف و حيطة ذهن يك دانشجو بيرون است، و از اينجاست كه اروپا و امريكا- اين فرزند و نوادة خودخواه آسيا- هرگز به ارزش ميراث كهن پدران خود پي‌نبرده‌اند، اگر هنرها و فنوني را كه از شرق به غرب رفته‌اند يا، مطابق دانش محدود كنوني ما، نخستين بار در مشرق‌زمين پديد آمده‌اند برشماريم، در مي‌يابيم كه، بي‌عمد و جهد، پيكره‌اي از تمام تمدن بشري به ميان نهاده‌ايم.

نخستين عنصر تمدن، كار است- كشتكاري و صنعتكاري، حمل و نقل و دادو ستد. در مصر به قديمترين شيوة كشاورزي و آبياري و تهية نوشابه‌هايي چون فقاع و شراب و چاي (كه ظاهراً تمدن جديد بدشواري مي‌تواند بدون آنها استوار ماند) برمي‌خوريم. صنايع‌دستي و مهندسي همچنانكه در اروپاي پيش از ولتر سخت رونق داشتند، در مصر قبل از موسي نيز در مدارج كمال بودند. تاريخ كهن عمارات آجري به عصر سارگن اول مي‌رسد. اول بار چرخ كوزه‌گري و چرخ ارابه در عيلام، و پارچة كتاني و شيشه در مصر، و ابريشم و باروت در