ابوالفضل بیهقی:و این امام بو صادق تبّانی، حفظه اللّه و ابقاه، که امروز بغزنی است- و خال وی بو صالح...
و این امام بو صادق تبّانی، حفظه اللّه و ابقاه، که امروز بغزنی است- و خال وی بو صالح بود و حال او بازنمودم- بنشابور می‌بود مشغول بعلم، چون امیر محمود، رضی اللّه عنه، با منوچهر والی گرگان عهد و عقد استوار کرده و حرّه‌یی را نامزد کرد تا آنجا برند، خواجه علی میکائیل چون بخواست رفت در سنه اثنتین و اربعمائه، امیر محمود، رضی اللّه عنه، او را گفت «مذهب راست از آن امام ابو حنیفه، رحمه اللّه، تبّانیان دارند و شاگردان ایشان، چنانکه در ایشان هیچ طعن نتوانند کرد. بو صالح فرمان یافته است، چون بنشابور رسی، بپرس تا چند تن از تبّانیان مانده‌اند و کیست از ایشان که غزنین و مجلس ما را شاید، همگان را بنواز و از ما امید نواخت و اصطناع و نیکوئی ده» گفت: چنین کنم. و حرّه را که سوی نشابور آوردند، من که بو الفضلم، بدان وقت شانزده ساله بودم، دیدم خواجه را که بیامد و تکلّفی کرده بودند در نشابور از خوازه‌ها زدن و آراستن، چنانکه پس از آن بنشابور چنان ندیدم. و علی میکائیل تبّانیان را بنواخت و از مجلس سلطان امیدهای خوب داد بو صادق و بو طاهر و دیگران را. و سوی گرگان رفت و حرّه را آنجا برد و امیرک بیهقی با ایشان بود بر شغل آنچه هرچه رود، انها کند- و بدان وقت بدیوان رسالت دبیری میکرد بشاگردی عبد اللّه دبیر- تازه جوانی دیدم او را با تجمّلی سخت نیکو. و خواجه علی از گرگان بازگشت، و بسیار تکلّف کرده بودند گرگانیان، و بنشابور آمد و از نشابور بغزنین رفت.
و در آن سال که حسنک را دستوری داد تا بحج برود- سنه اربع عشر و اربعمائه بود- هم مثال داد امیر محمود که چون بنشابور رسی، بو صادق تبّانی و دیگران را بنواز. چون آنجا رسید، امام بو صادق و دیگران را بنواخت و امیدهای سخت خوب کرد. و برفت و حج بکرد و روی ببلخ نهاد، و امیر محمود آنجا بود در ساختن آنکه برود، چون نوروز فراز آید، و با قدر خان دیدار کند. حسنک امام بو صادق را با خود برد و دیگر چند تن از علما را از نشابور. بو صادق در علم آیتی بود، بسیار فضل بیرون از علم شرع حاصل کرده، و ببلخ رسید. امیر پرسید از حسنک حال تبّانیان؛ گفت: بو طاهر قضاء طوس و نسا دارد و ممکن نبود او را بی‌فرمان عالی آوردن .
و در آن سال که حسنک را دستوری داد تا بحج برود- سنه اربع عشر و اربعمائه بود- هم مثال داد امیر محمود که چون بنشابور رسی، بو صادق تبّانی و دیگران را بنواز. چون آنجا رسید، امام بو صادق و دیگران را بنواخت و امیدهای سخت خوب کرد. و برفت و حج بکرد و روی ببلخ نهاد، و امیر محمود آنجا بود در ساختن آنکه برود، چون نوروز فراز آید، و با قدر خان دیدار کند. حسنک امام بو صادق را با خود برد و دیگر چند تن از علما را از نشابور. بو صادق در علم آیتی بود، بسیار فضل بیرون از علم شرع حاصل کرده، و ببلخ رسید. امیر پرسید از حسنک حال تبّانیان؛ گفت: بو طاهر قضاء طوس و نسا دارد و ممکن نبود او را بی‌فرمان عالی آوردن .
بو صادق را آورده‌ام. گفت «نیک آمد»، و مهمّات بسیار داشتند، بو صادق را باز گردانیدند. و دیگر نیز حسنک نخواست که وی را بمجلس سلطان رساند، که در دل کرده بود و با بو صادق بنشابور گفته بود که مدرسه‌یی خواهد کرد سخت بتکلّف بسر کوی زنبیل بافان تا وی را آنجا بنشانده آید تدریس را . اما بباید دانست که فضل هرچند پنهان دارند، آخر آشکارا شود چون بوی مشک. بو صادق را نشست و خاست افتاد با قاضی بلخ ابو العبّاس و قاضی علی طبقاتی و دیگر علما و مسئلتهای خلافی رفت سخت مشکل، و بو صادق در میان آمد و گوی از همگان بربود، چنانکه اقرار دادند این پیران مقدّم که چنو دانشمند ندیده‌اند. این خبر بو بکر حصیری و بو الحسن کرجی بامیر محمود رسانیدند، وی را سخت خوش آمده بود و بو صادق را پیش خواست و بدید و مجلس علم رفت و وی را بپسندید و گفت «بباید ساخت آمدن را سوی ماوراء النّهر و از آن جای بغزنین» و بازگشت از آن مجلس. و آهنگ آب گذشتن کرد امیر محمود و حسنک را خلعت داد و فرمود تا بسوی نشابور بازگردد. و حسنک بو صادق را گفت: این پادشاه روی بکاری بزرگ دارد و بزمینی بیگانه میرود، و مخالفان بسیارند، نتوان دانست که چه شود، و تو مردی دانشمندی سفر ناکرده، نباید که تا بلائی بینی . با من سوی نشابور بازگرد، عزیزا مکرّما، چون سلطان ازین مهم فارغ شود، من قصد غزنین کنم و ترا با خود ببرم تا آنجا مقیم گردی. بو صادق با وی بسوی نشابور رفت.
امیر دیدار با قدر خان کرده بود و تابستان بغزنین بازآمد و قصد سفر سومنات کرد و بحسنک نامه فرمود نبشتن که «بنشابور بباید بود، که ما قصد غزوی دور دست داریم، و چون در ضمان سلامت بغزنین بازآییم، بخدمت باید آمد.» و امیر برفت و غزو سومنات کرد و بسلامت و سعادت بازگشت و از راه نامه فرمود بحسنک که بخدمت باید شتافت و بو صادق تبّانی را با خود آورد که او مجلس ما را بکار است. و حسنک از نشابور برفت و کوکبه‌یی بزرگ با وی از قضاة و فقها و بزرگان و اعیان تا امیر را تهنیت کنند. و نواخت و خلعت یافتند بر مقدار محل و مرتبت و سوی نشابور بازگشتند.
امیر دیدار با قدر خان کرده بود و تابستان بغزنین بازآمد و قصد سفر سومنات کرد و بحسنک نامه فرمود نبشتن که «بنشابور بباید بود، که ما قصد غزوی دور دست داریم، و چون در ضمان سلامت بغزنین بازآییم، بخدمت باید آمد.» و امیر برفت و غزو سومنات کرد و بسلامت و سعادت بازگشت و از راه نامه فرمود بحسنک که بخدمت باید شتافت و بو صادق تبّانی را با خود آورد که او مجلس ما را بکار است. و حسنک از نشابور برفت و کوکبه‌یی بزرگ با وی از قضاة و فقها و بزرگان و اعیان تا امیر را تهنیت کنند. و نواخت و خلعت یافتند بر مقدار محل و مرتبت و سوی نشابور بازگشتند.
و امیر فرمود تا این امام بو صادق را نگاه داشتند و بنواخت و مشاهره فرمود و پس از ان باندک مایه روزگار قاضی قضاتی ختّلان او را داد که آنجا بیست و اند مدرسه است با اوقاف بهم، و بهمه روزگارها آنجا ملکی بود مطاع و محتشم، و اینجا بدین حضرت بزرگ که همیشه باد، بماند، و او نیز همیشه باد که از وی بسیار فائده است، و برباط مانک علی میمون قرار گرفت و بر وی اعتمادها کردند پادشاهان و رسولیهای بانام کرد، و چون بنوبت پادشاهان میرسم، آنچه ویرا مثال دادند، می بازنمایم، ان شاء اللّه تعالی و اخّر فی الاجل .
و قاضی بو طاهر تبانی بنشابور بود، بدان وقت که امیر مسعود از ری قصد نشابور کرده بود با قاضی بو الحسن پسر قاضی امام ابو العلا استقبال رفته بود بسیار منازل و قاضی قضاتی ری و آن نواحی خواسته و اجابت یافته . چون بنشابور رسیدند و قاضی بو طاهر آنجا آمد، امیر او را گفت: ما ترا بری خواستیم فرستاد تا آنجا قاضی- قضات باشی، اکنون آن شغل به بو الحسن دادیم . ترا با ما باید آمد تا چون کارها قرار گیرد، قاضی قضاتی نسا و طوس تو داری و نائبان تو آنجااند، و قضای نشابور بآن ضم کنیم، و ترا بشغلی بزرگ با نام بترکستان می‌فرستیم عقد و عهد را، و چون از آن فارغ شوی و بدرگاه بازآیی، با نواخت و خلعت سوی نشابور بروی و آنجا مقام کنی بر شغل قضا و نائبانت در طوس و نسا، که رأی ما در باب تو نیکوتر رأیهاست .
و قاضی بو طاهر تبانی بنشابور بود، بدان وقت که امیر مسعود از ری قصد نشابور کرده بود با قاضی بو الحسن پسر قاضی امام ابو العلا استقبال رفته بود بسیار منازل و قاضی قضاتی ری و آن نواحی خواسته و اجابت یافته . چون بنشابور رسیدند و قاضی بو طاهر آنجا آمد، امیر او را گفت: ما ترا بری خواستیم فرستاد تا آنجا قاضی- قضات باشی، اکنون آن شغل به بو الحسن دادیم . ترا با ما باید آمد تا چون کارها قرار گیرد، قاضی قضاتی نسا و طوس تو داری و نائبان تو آنجااند، و قضای نشابور بآن ضم کنیم، و ترا بشغلی بزرگ با نام بترکستان می‌فرستیم عقد و عهد را، و چون از آن فارغ شوی و بدرگاه بازآیی، با نواخت و خلعت سوی نشابور بروی و آنجا مقام کنی بر شغل قضا و نائبانت در طوس و نسا، که رأی ما در باب تو نیکوتر رأیهاست .
وی خدمت کرد و با امیر بهرات آمد، و کارها یک رویه شد، و امیر ببلخ رفت و این حالها که پیش ازین راندم، تمام گشت و این قاضی بو طاهر، رحمه اللّه، نامزد شد برسولی با خواجه بو القاسم حصیری، سلّمه اللّه، تابکاشغر روند بنزدیک قدر خان بترکستان.
و چون قصّه آل تبانیان بگذشت اینک نامه‌ها و مشافهه‌ها اینجا ثبت کنم تا بر آن واقف شده آید، ان شاء اللّه تعالی.
و چون قصّه آل تبانیان بگذشت اینک نامه‌ها و مشافهه‌ها اینجا ثبت کنم تا بر آن واقف شده آید، ان شاء اللّه تعالی.
فایل صوتی تاریخ بیهقی بخش ۳۶ - بقیهٔ قصّهٔ التبّانیه ۲
تصاویر
کامنت ها