خیام:این چرخ فلک که ما در او حیرانیم فانوس خیال از او مثالی دانیم

*توصیف منظومه ی شمسی در رباعی خیام¤درود بی کران به دوستان و دست اندرکاران تاریخ ما که کاری سترگ کردند.این پر رمز و راز ترین رباعی خیام نیشابوری است و آن نغزی که در مغز جا داده اگر خوب رمزگشایی شود مایه مباهات نیشابور ، خراسان و ایران بزرگ است.شک نیست که چراغ و دان باید جدا بیاید و حیف بود که وقت این چارانه را با این مسئله واضح بگیریم. ترکیب " فانوس خیال " حداقل در ظاهر مثالی و تشبیهی نیست که خیال را به فانوس تشبیه کرده باشد گرچه سایه های وهم انگیز حاصل از نور فانوس بهترین مثال خیال آوری است اما در قدیم نوعی فانوس اسباب بازی وجود داشت به نام فانوس خیال که وقتی شعله آن را می افروختند در اطراف فانوسی ذرات تعبیه شده شروع به گردش حول آن می کردند این فانوس هنوز در چین ساخته می شود.شکل فانوس از هزار سال پیش تاکنون تغییرات زیادی نکرده است. سیم های مدوری که شیشه ی فانوس را حفاظت می کند بسیار شبیه مدارهایی است که سیارات منظومه شمسی روی آن به گرد خورشید می چرخند. مراد از چراغ در این چارانه ی شگفت، شعله فانوس است ... خیام سالها قبل از دانشمندان متاخر مانند گالیله ، می دانست که در این چرخ فلک ، خورشید ثابت و سیارات به گرد وی می چرخند ...این رباعی توصیف حیرت برانگیز از منظومه ی شمسی است در هزار سال قبل !!!

با درودیادمان باشد، خیام فیلسوفی است که با نگریستن به رباعی های اصیل او در می یابیم او با اندیشه های افلاتون، ارسطو، فیثاغورث و اپیکور و ... آشنایی داشته. همین رباعی را بنگریم که چه گونه خیام مثل افلاتون را در یک رباعی بازمی گوید. و در رباعی های دیگرش پنداشت های فیثاغورث و... را.

با سلام به نظر من عبارت "چراغدان" باید بصورت جدا از هم یعنی "چراغ دان" نوشته شود، به این معنی که "خورشید را مثل یک چراغ در نظر بگیر که..."با تشکر از سایت بسیار زیبا و مفیدتان.موفق باشید.---پاسخ: با تشکر، تغییر مطابق نظر شما انجام شد.

Goman mikonam ke mesare avale beite dovom nadorost ast va bayad "cheraghdan" bashad na cheraghdaran""---پاسخ: با تشکر از شما، در مصرع مذکور «چراغداران» با «چراغدان» جایگزین شد.

بعد از صحبت با یکی از دوستان در مورد این رباعی به این جمع بندی رسیدیم که خیام به این نکته اشاره کرده است که . ذهن ما و دریافت ما از هستی به اندازه نور خورشید است در مقابل فانوس و این کوچک بودن دریافت ما از هستی باعث حیرانی ما است

صرف نظر از محتوای اصلی رباعی در باره حیران بودن آدمی در این جهان، چون چراغ (خورشید) در وسط فانوس (عالم) قرار دارد، این رباعی به ظاهر، دستگاه خورشید مرکزی را تداعی میکند. اگر چنین باشد، خیام بسیار پیش از کوپرنیک به دستگاه خورشیدی پی برده بوده است. البته در نوشته های تخصصی خیام اشاره ای به آن وجود ندارد.

با سلامقاقیه مصرع اول " گردانیم" هست.یعنی به صورت:این چرخ فلک که ما در او گردانیمفانوس خیال از او مثالی دانیم:خورشید چراغ دان و عالم فانوسما چون صوریم کاندر او حیرانیممنبع:کتاب مجموعه آثار صادق هدایت درباره خیام صفحه 72بخش مربوط به کتاب "رباعیات عمر خیام"(منتشر شده در سال سال 1303)البته اینکه دوبار، از قاقیه "حیرانیم" استفاده شده هم، مدرکی دال بر صحت مورد استناد شده هست

با سلام، مصرع دوم بیت دوم فکر کنم به جای "حیرانیم" واژه ی "گردانیم" هست. ما چون صوریم کاندر او گردانیم.

خیام دانشمندی چند بعدی با ضریب هوشی باور نکردنی به صورتی عجیب (فقط در 2 بیت ) دستگاه کلی منظومه شمسی را با یک (مثال مشخص) به تصویر میکشد . خیام چند صد سال قبل از کوپرنیک و گالیله بزرگ و جناب هابل کشف کرده بود که خورشید مرکز مداری منظومه شمسی است و زمین به دور ان میگردد . واقعا باور نکردنیه

متن مقالهٔ ارزندهٔ «فانوس خیال» به قلم استاد گرامی «سید علی میرافضلی» منقول از کانال تلگرامی ایشان:پیوند به وبگاه بیرونی«فانوسِ خیالاین چرخ فلک که ما در او حیرانیمفانوس خیال از او مثالی دانیمخورشید چراغ دان و عالم فانوسما چون صُوَریم کاندر او گردانیم.منسوب به خیّام‏..تا آنجا که دیده‌ام، اولین منبعی که این رباعی را به خیّام منسوب داشته، مجموعه رباعیات بادلیان آکسفورد است که در 865 ق در شیراز کتابت شده و اخیراً چاپ عکسی آن به بازار آمده است (ص 55-56). منبع بعدی، طربخانۀ رشیدی تبریزی است که دو سال بعد از نسخۀ بادلیان فراهم شده و ضبط رباعی در آن، همانند منبع پیشین است (ص 97). بعد از این تاریخ، رباعی در منابع زیادی به اسم خیّام نقل شده است. ‏..آنچه باعث نگارش این یادداشت شد، گفتگویی بود که چند شب پیش با دوستی داشتم و در یکی از رباعیاتش، قافیۀ مصراع اول را در مصراع چهارم تکرار کرده بود. وقتی این عیبِ رباعی او را گوشزد کردم، گفت: در شعر خیّام هم هست و رباعی بالا را بدین روایت، برایم فرستاد، به نقل از تاریخ ما که منبعش کتاب فروغی و غنی است:این چرخ فلک که ما در او حیرانیمفانوس خیال از او مثالی دانیمخورشید چراغدان و عالم فانوسما چون صُوَریم کاندر او حیرانیم.به اصل کتاب رباعیات حکیم خیّام نیشابوری گردآوردۀ فروغی و غنی که مراجعه کردم ، دیدم به همین شکل است که دوست جوان ما می‌گوید (ص 101).بعد از این گفتگو، منابع را زیر و رو کردم و دانستم که اتکای فروغی، به چاپ نیکولا (پاریس، 1867 م) بوده و تنها در آنجاست که رباعی هم قافیۀ تکراری دارد و هم در مصراع سوم، «چراغدان» ضبط شده است (ص 135). از شگفتی‌ها، آن است که رباعی در لغت‌نامۀ دهخدا (11: 16955) و فرهنگ بزرگ سخن (6: 5254) هم مطابق ضبط فروغی است. فروغی در مصراع سوم، به پیروی از تشخیص نیکولا، «دان» را که فعل امر دانستن است، به کلمۀ چراغ چسبانده است. همایی در حاشیۀ رباعی مرفقوم فرموده: «اینجا از مواردی است متصل یا منفصل نوشتن کلمه موجب اختلاف معنی لفظ می‌شود. و ظاهر این است که کلمۀ «دان» اینجا فعل امر حاضر است از دانستن، نه به معنی ظرفیت از قبیل نمکدان» (طربخانه، 97). ‏..«فانوسِ خیال» یا «فانوسِ گردان»، یک نوع پویانمایی ساده بوده که با درجِ نگاره‌هایی بر روی جدارۀ فانوس، و تابیدنِ نور چراغ بر آن تصاویر، و به گردش در آمدنِ فانوس، نقش‌های متحرّکی ایجاد می‌شده و نظّارگیان را سرگرم می‌کرده است. بنابراین، کلمۀ «گردانیم» در مصراع چهارم، در جای خود به کار رفته و علاوه بر اینکه بازیچه بودن و بی‌اختیاری انسان را به نمایش می‌گذارد، به ساز و کار «فانوسِ گردان» هم اشارتی دارد. شادروان برگ‌نیسی گفته است که اصطلاح «فانوس خیال» در شعر فارسی سابقه‌ای پیشتر و بیشتر از قرن نهم ندارد (حکیم عمر خیّام و رباعیات، 171). ایشان نخستین کاربرد اصطلاح را در دیوان اهلی شیرازی (د. 942 ق) می‌داند. نقل رباعی خیّام در اواسط قرن نهم ق، نشان می‌دهد که در روزگاری پیش از اهلی شیرازی با این اصطلاح آشنایی داشته‌اند. این بیت غزالی مشهدی (د. 980 ق) هم یادکردنی است:دهر فانوس خیال و عالمی حیران در اومردمان چون صورت فانوس سرگردان در اوبرخی، این شاعر دورۀ صفوی را با برادران غزّالی اشتباه گرفته‌اند. یحیی ذکاء نیز در مقالۀ «فانوس خیال» (هنر و مردم، 1343)، به استناد حبیب السیر یادآور شده که استادی اصفهانی وسیله‌ای جادویی ساخته بوده و آن را در سال 869 ق در معرض دید سلطان ابوسعید در آورده بوده است. این وسیله، طرز کاری شبیه فانوس خیال داشته است. از آنجا که ما را به پیکرۀ زبان فارسی دسترسی نیست، در مورد سابقۀ این اصطلاح «فانوس خیال» در متون فارسی اظهار نظر قاطعی نمی‌توانیم کرد. اما عجالتاً در حد جستجویی که در منابع کرده‌ایم، می‌دانیم که این رباعی پیش از قرن نهم به اسم خیّام یا دیگران نقل نشده است. اینکه همایی از قول مقدمۀ گلپینارلی بر رباعیات خیّام آورده که: «این رباعی از جملۀ پنج رباعی است که در سندبادنامه ظهیری تألیف بعد از سنۀ 556 آمده است» (طربخانه، 97)، ناشی از خطای آن مرحوم است. گلپینارلی چنین رباعیی از سندبادنامه نقل نکرده است.‏..بنابراین، ضبط صحیح رباعی منسوب به خیام آن است که در مجموعه‌های دورۀ تیموری آمده، نه آنچه مرحوم فروغی نگاشته است. در انتساب رباعی «فانوس خیال» به خیّام، باید دست به عصا بود و نباید آن را مستند پیشینۀ هنر پویانمایی یا سایه‌بازی در ایران قرار داد. ما ردپایی از این رباعی در متون قبل از قرن نهم نیافتیم. برخی معتقدند که اصطلاح «فانوس خیال»، از قرن نهم به بعد در متون فارسی به ظهور آمده است. این نظر، محتاج بررسی جامع‌تر است.‏●●"چهار خطی"پیوند به وبگاه بیرونی»

ضبط صحیح این رباعی همان است که هدایت در ترانه های خیام آورده و از آن معنای محصّلی دریافت میشود:... ما چون صوریم کاندر او گردانیمبرای آشنایی با معنای «فانوسِ خیال» که ابزاری برای سرگرمی در روزگار گذشته بوده، به مقاله محققانه زیر رجوع کنید. تنها با دانستن کارکرد این وسیله است که میتوان معنای درست این رباعی را دریافت!پیوند به وبگاه بیرونی

دوستان گرام ،اگر این رباعی از حضرت خیام هست ،دیگه شکی باقی نمیماند که کوپر اولین کاشف مدارات سامانه خورشیدی نیست.

یکی از دوستان گفته بودند که شکل صحیح شعر «ما چون صوریم کاندر او گردانیم» هست. با توجه به اینکه قافیه مصرع اول هم حیرانیم هست آیا نباید شعر مطابق نظر ایشون اصلاح بشه؟ چون به نظر بعید میاد خیام قافیه تکراری استفاده کنه. از طرف دیگه به نظرم برداشت نگاه خورشید‌مرکزی از این شعر و منتسب کردن این برداشت به خیام ناشی از بدیهی بودن خورشیدمرکزی برای ماست نه منظور شاعر. چون همین شاعر جای دیگری گفته: چون چرخ بکام یک خردمند نگشتخواهی تو فلک هفت شمر خواهی هشتچون باید مرد و آرزوها همه هشتچه مور خورد بگور و چه گرگ بدشتو خب معلومه که هفت یا هشت فلک دانستن جهان متعلق به نگاه زمین‌مرکزی به جهانه. (اشاره به چرخ فلک در مصرع اول همین رباعی هم اشاره‌ی آشکاری به همین مدله).

با سلام قافیه آخر به عقیده من گردانیم می باشد چون تمثیل فلک را خیام فانوس خیال ذکر نموده است. و فانوس خیال وسیله ای بود که چندین قرن را طی کرد تا سینما شد و مادر سینما و تصویر متحرک فانوس خیال می باشد که ساخت خود خیام بود و او بران نسان دادن سیارات بگرد خورشید چراغدانی مانند چهار اینه هایی که چراغ کالسکه شده بود و در زمان بچگی های ما در باغ های اعیان در روستاها روی یک ستون میله ای نسب بود که باغبان موظ بود غروب انهارا روشن کند و هما چراغ ها با امدن برق برقی شد ویک لامپ برق در ان روشت میشد .اما فانوس خیال خیام سه بعد ان از ماده تاریکی بسته بود و در یک بعد یک عدسی نصب شده بود که نور را هزار برابر میکرد پس خیام بجای مدار سیارات بتعداد هر سیاره یک صفحه که یک گوی بتناسب ان سیاره در لبه صفحه نصب بود و یک دسته هندلی داشت که وقتی می چرخواندی ان صفحات نسبت به منظومه خود می چرخید که از روی ان صفحات ساعت اختراع شد و اولین ساعت ها دارای برجی بلند بودند و وزنه ای بود که با نیروی انسانی ان را به بالا می بردند و ان وزنه در عرض بیست و چهار ساعت به زمین می رسید و چرخ وپر ساعت ها را می چرخاند.اما فانوس خیال که با نیروی انسانی می چرخید کرات را به دور شمع و یا شعله چراغ می چرخیدند و وقتی ماه در مقابل خورشید قرار می گرفتند یا زمین در مقابل ماه خسوف و کسوف آنها در روی دیوار قابل مشاهده بود که کم کم به جای کرات تصور و مجسمه انسان و یا اسب قرار دادند و شد وسیله سرگرمی اعیان و اشراف که کم کم سینما را از روی ان تصاویر متحرک ساختند پس اولا خیام خیلی بزرگتر از ان است که در یک رباعی که سه قافیه کلا دارد دو قافیه را تکرار نکرده ولی چکن گذشته ها اصلا فانوس خیال را ندیده چون مختص کاخ های امپراطور و رجال سیاسی بود گرادان برایشان مفهومی نداشته رباعی را تحریف و انحراف داده اند لذا استدعا دارم که ان را گردانیم نمایید که من شاعری پر تیراژ هستم که بیست هزار غزل سروده ام و هیچ واژه ای را بدون تحقیق نگفته و نخواهم گفت شاعر اشاره شاعر را می فهمد این رباعی اگر گردانیم رود بسیار به ابروی حضرت خیام تمام میشود. و عزیزان اگر در باره دستگاه فانوس خیال تحقیق نمایندرحق به این شاگرد خود میدهند...

This wheel of heavens, in which we wanderDeeming “The Magic Lantern” as its exemplarThe Sun is the lamp and the World the lanternWe’re like the Images (Zodiac), in which we wonder

دهر فانوس خیال و عالمی حیران در او مردمان چون صورت فانوس سرگردان در او دانی چه بود آدم خاکی خیام فانوس خیالی و چراغی در وی

این چرخ فلک که ما در او حیرانیم فانوس خیال از او مثالی دانیم خورشید چراغ دان و عالم فانوس ما چون صوریم کاندر او گردانیم    

سلام بر همراهان همیشگی  ما اشرف مخلوق،همان انسانیم  چون در گران در صدف امکانیم  در گردش دوران،گر انسان باشیم  ما مرکز ثقلیم،کجا حیرانیم !؟ سپاس از یاران

ذهن ما و دریافت های ما از هستی، به اندازه ی نور خورشید است در مقابل نور فانوس، و این کوچک بودن دریافت ما از هستی است که باعث حیرانی ما میشود .