مولانا:جمله گفتند ای وزیر انکار نیست گفت ما چون گفتن اغیار نیست

بخش 29 ( اعتراض مریدان در خلوت وزیر )__________________________ گاهی اقتضاء می کند که انسان پرده دری ننماید و مانند فرشته و پری آشکار و خفی باشد ، دست پنهان و قلم بین خط گذار . اسب در جولان و نا پیدا سوار . این به حکمت نزدیک تر است و خوشتتر و دلکشتر . ) ____________ یدالله کائدی ( قائدی ) امریکا .

این مصرع فکر میکنم باید اصلاح شود : ما عدم هاییم و هستیهای ما صحیحش : ما عدم هاییم و هستی ها نما ...یعنی که هستی های ما ظاهری است و وجود مطلق تنها تو هستی .

این نه جبر، این معنی جباری استذکر جباری برای زاری است زاری ما شد دلیل اضطرارخجلت ما شد دلیل اختیار گر نبودی اختیار، این شرم چیست؟وین دریغ و خجلت و آزرم چیست؟ زجر شاگردان و استادان چراست؟خاطر، از تدبیرها گردان چراست؟ مولانا در این ابیات به دنبال دفع شبهه‌ای است که ممکن است از خواندن ابیات بالا برای خواننده مثنوی پیش آمده باشد. در آن ابیات، مولانا به گونه‌ای سخن گفته بود که ممکن است از آنها بوی جبر به مشام خواننده برسد. اما مولانا در اینجا سعی می‌کند معنای جبر و اختیار را تا حدودی روشن کند و نوعی سازگاری بین این دو مقوله برای انسان ایجاد کند. مولانا در شش دفتر مثنوی حدود 70 مرتبه با آوردن حدود 200 بیت به این موضوع مهم پرداخته است. از تمام ابیاتی که مولانا در مورد جبر و اختیار آورده است، می‌توان این گونه برداشت کرد که مولانا بشر را نه مطلقا مجبور می‌داند و نه یکسره آزاد و مختار. به طور خلاصه این که وقتی مولانا از بالا و در معیت و همراهی حق به هستی می‌نگرد، همه چیز را در مشیت خداوند می‌بیند و نشانی از سالک و اختیارش در کار نیست. اما وقتی در حالت عادی و غیر فانی در حق به هستی می‌نگرد، علل و اسباب و از جمله اختیار آدمی را نیز مورد توجه قرار می‌دهد. پس سالک تا وقتی که به مرتبه فنا نرسیده است و یا نظر به مقام جباریت و همه کاره بودن خداوند در هستی ندارد، در خود احساس نوعی اختیار می‌کند اما وقتی در حق فانی شد دیگر نه خودی می‌بیند و نه اختیاری.در ابیات فوق مولانا می‌گوید: این که از جبر و هیچ‌کاره بودن انسان در هستی گفته شد منظور جبری است که جبریون از آن سخن می‌گویند و بنده را در آنچه می‌کند بی‌اراده و غیر مسئول می‌دانند، نبود بلکه منظور این بود که وقتی به مقام جباریت و همه کاره بودن خداوند در عالم نگاه کنیم، خود به خود در مقابل عظمت پروردگار خود را کوچک می‌بینیم و این باعث می‌شود تا در مقابل او احساس خشوع و تواضع کرده و به زاری بیافتیم.این زاری و عجز در برابر خداوند هم نشانه این است که در برابر قدرت حق هیچ هستیم و هم دلیل آن است که از کرده خود و گناه خود پشیمانیم و خجالت می‌کشیم. بنابراین، خود را به نوعی دارای اختیار و مسئول اعمال نیک و بد خود می‌دانیم. به همین دلیل است که استاد حق دارد شاگرد را تنبیه کند و باز به همین خاطر است که ذهن ما برای انجام درست کارها به گردش درمی‌آید.

ما که باشیم، ای تو ما را جان جانتا که ما باشیم با تو در میان؟ما، عدم‌هاییم و هستی‌های ماتو ، وجود مطلق فانی نما با وجود تو ما چگونه می‌توانیم ادعای بودن داشته باشیم؟ به قول سعدی علیه الرحمه:همه هر چه هستند از آن کمترندکه با هستی‌اش نام هستی برند(سعدی ، بوستان، باب عشق و مستی )ما و هستی‌های ما یعنی، همین جلوه‌های مقید و مشروط درواقع، همگی عدم هستیم و آن وجود مطلق و بی‌هیچ شرط و قید تویی اگرچه " فانی نما " هستی و قابل رویت با چشم ظاهربین نیستی. در حقیقت، عارفان به خصوص آنان که قائل به مسئله وحدت وجود هستند، با دید واقع بین خود از کثرت‌های عالم مادی و ظاهری عبور کرده‌اند و در پس همه آنها وحدتی را دیده‌اند که همه عالم ظاهر تحت پوشش آن است. با این تحلیل باید بگوییم که مولانا به چند نکته اساسی اشاره می‌کند: 1) خداون هستی مطلق است و "هستی" منحصر در اوست. 2) همه موجودات ، غیر از خدا، معدوم و " نیست " اند. 3) وجود همه موجودات و هستی تمام آنها درواقع، همان هستی خداست، " همه اوست". ‌4)عالَم غیر خدا دارای هستی نیست بلکه هستی نما و یا به عبارت دیگر " تجلی " خداست.البته مسلما منظور مولانا و دیگر عارفان این نیست که عالم و آدم وجود خارجی ندارند بلکه می‌خواهند بگویند که اصل وجود خداوند است و چیزی خارج از او موجود نمی‌باشد. به قول ابن عربی: " عالم در جنب خدا وجودی متوهم است و موجود نیست . وجود و موجودی غیر از عین حق نیست.( الفتوحات، ج4 ، ص 40 )

لذت هستی نمودی نیست راعاشق خود کرده بودی نیست را (610)لذت اِنعام خود را وامگیرنُقل و باده و جام خود را وامگیر (611)ور بگیری کیت جست و جو کند؟نقش با نقاش چون نیرو کند؟ (612)منگر اند ر ما ، مکن در ما نظراندر اکرام و سخای خود نگر (613)ما نبودیم و تقاضامان نبود،لطف تو ناگفته ما می شنود در این ابیات، کلام مولانا کاملا شکل مناجات به خود می‌گیرد و گویا کاملا از داستان دست کشده است و با خدای خود راز و نیاز می‌کند. در اینجا، مولانا می‌گوید: خداوندا ! تو لذت هستی را به ما که در قیاس با تو "نیست" و "عدم" محسوب می‌شویم، عنایت کردی. تو بودی که ما را از نیستی به هستی آوردی و به عشق خود مبتلا کردی. شاید بتوان گفت که منظور مولانا در این ابیات این است که همه موجودات از جمله انسان در عالم عدم یا همان عالم "اعیان ثابته" یا به عبارت دیگر "عالم علم" خداوند وجود داشتند و با ارده خداوند به صورت خارجی و این جهانی درآمدند. مولانا می‌گوید: اگر لذت این انعام که همان "لذت هستی" است و مانند نقل و باده خوشگوار و مستی‌آور است از ما بگیری دیگر کسی وجود ندارد که در راه تو و شناخت تو گام بردارد. نقش در صورتی وجود دارد که نقاشی او را بوجود آورد وگرنه چطور نقش می‌تواند با نقاش خود مقابله کند. شاید این ابیات اشاره به حدیث قدسی معروف … خَلقتُ الخلقُ لکی اُ عرَف ( آفریدم تا شناخته شوم) داشته باشد. در بیت بعدمی‌گوید: به ما و اعمال ما منگر بلکه به این بنگر که این هستی ظاهری ما اثر " اکرام و سخای " توست. وقتی ما در عالم عدم بودیم ( یا در عالم اعیان ثابته و عالم علم حق تعالی ) هنوز قادر به بیان تقاضای خود برای آمدن به این جهان نبودیم ولی لطف تو آن نیاز ما را می‌شنید و به آن پاسخ داد و جامه هستی بر ما پوشاند..

جان فدای آن که ناپیداست باد....یا مهدی

حمله شان پیدا و نا پیداست باد جان فدای آنکه نا پیداست باد

پیش قدرت خلق جمله بارگه ـ عاجزان چون پیش سوزن کارگهبعضی اساتید به اشتباه نون سوزن را کسره می دهند ؛ بگمان اینکه کارگاه با اون وسعت ، در نزد سوزن ، عاجز نیست ! بله ممکن است گفته شود سوزن نزد او عاجز است ، پس برای حفظ معنای شعر از این خطا ، نون را کسره می دهند تا اضافه شود به کارگه و معنی دارای مشکل مذکور نشود.اما این کار علاوه بر تخریب وزن شعر ، معنی را بدتر و خرابتر می کند؛ زیرا مستلزم این است که آن چیزی که در نزد سوزنِ کارگاه عاجز است ، در شعر ذکر نشده باشد.صحیح این است که «کارگه» اینجا به معنی (مکان و محلی دارای فضا برای انجام کار توسط کارگران) نیست. بلکه «کارگاه» به معنی وسیله ای است چوبین که در فنّ گلدوزی، وظیفه ی نگهداشتن پارچه و جلوگیری از چین و چروک شدن آن را انجام میدهد تا سوزن گلدوز بتواند بخوبی نقشهای مختلف را اجرا کند.با تشکّر

لطفا اصلاح شود؛ما همه شیران ولی شیر علمحمله‌مان از باد باشد دم به دمحمله مان پیدا و ناپیداست بادجان فدای آنکه ناپیداست بادو همچنین؛ ما عدم‌هاییم و هستی‌ها نماتو وجود مطلقی هستی ما

با سلام این آهنگمآهنگ مربوط به این شهر مولانا را نتونستم تو قسمت پیشنهاد آهنگ پیدا کنم مجبور شدم اینجا پیشنهاد بدهم اواز سعید حبیبی تصنیف ما چو ناییمشاعر مولوی

با سلام این آهنگمآهنگ مربوط به این شهر مولانا را نتونستم تو قسمت پیشنهاد آهنگ پیدا کنم مجبور شدم اینجا پیشنهاد بدهم اواز سعید حبیبی تصنیف ما چو ماییمشاعر مولوی

ادامه دریافت های دفتر اول مثنوی 14 حکایت پادشاه یهود و مکر وزیر 4 راز آرامش اولیا پس از بیان فریب وزیر، مولانا به مکر نفس و موش های آن(صفات غیر اخلاقی که کارهای نیک را می خورند) اشاره کرد. اکنون راز دور بودن اولیا از دام های نفس را فارغ بودنی همانند خواب می داند.و تمثیل اصحاب کهف را می‌آوردو اسب هایی که از زین بدن جدا شده اند. ای بسا اصحاب کهف اندر جهان405 پهلوی تو پیش تو هست این زمان غار با او،یار با او در سرود مهر بر چشم است وبر گوشت چه سود انسان غافل جان آنها را نمی بیند مانند کسی که قلم را می بیند دست(خداوند)را نمی بیند. تمثیل دیگر:مانند شکارچی ای که تیرهایش را به سایه پرنده می اندازد. اما اگر سایه خداوند(اولیا.آیه کیف مد الظل)راهنمای ما باشد به خورشید می رسیم.از شمس و حسام الدین یاد می کند و می گوید به شرط آنکه حسادت ابلیس گونه آدمی را رها کند. راز هلاکت وزیر فریبکار یهودی را در حسادت می داند.که بر اثر آن بینی اش بریده می شود.و تمثیل دیگر این که او بر اثر حسادت، شکر بوهای معنوی را بجا نیاورده است.(باید خاک اولیا شد که پنهانند.) ادامه دریافت های دفتر اول مثنوی15 حکایت پادشاه یهود و مکر وزیر 5 فنای آدمی و همه افعالش در خداوند مولانا از به خلوت نشینی وزیر و زاری مریدان در پیش او ،به بیچارگی آدمی در جنب صفات خداوند منتقل می شود.ما چو چنگیم و تو زخمه می زنیزاری از ما نی، تو زاری می کنیزاری ما صدای نوازندگی تو در تار جان ماست.ما چو ناییم و نوا در ما زتست ما چو کوهیم و صدا در ما ز تست ما نی ای تو خالی هستیم و صدا(کلیه افعال و احساسات)از تست. ما چو شطرنجیم اندر برد و مات برد و مات ما ز تست ای خوش صفاتما همه شیران ولی شیر علم603 حمله شان از باد باشد دم به دم ما نقش شیر روی پرچم هستیم که وقتی باد(تمثیل نیروی خداوند) می وزد گویا حمله می کنیم. لذت انعام خود را وامگیر نقل و باده و جام خود را وا مگیر ور بگیری کیت جست و جو کند؟ نقش با نقاش چون نیرو کند از جانب آدمی نیاز است که خداوند شادی برخورداری از نعمت هایش را از او نگیرد.اما اگر بگیرد چه کسی حق پرسش و اعتراض دارد؟ مولانا تمثیل تسلیم بودن نقش در مقابل نقاش را می‌آورد.(مراجعه شود به آیات بسیاری که می گوید خداوند هر چه بخواهد می کند و این که مورد پرسش قرار نمی گیرد و همچنین دریافت هایی از جان قرآن) کانال آرامش و پرواز روحarameshsahafian@

ادامه دریافت های دفتر اول مثنوی 16 حکایت پادشاه یهود و مکر وزیر 6 گشودن راز جبر و سرنوشت تمثیل نقش و نقاش را مولانا هنرمندانه ادامه میدهد: نقش باشد پیش نقاش و قلم عاجز و بسته چو کودک در شکمدست نی تا دست جنباند به دفع614 نطق نی تا دم زند از ضر و نفع نقش در جنبره انگشتان نقاش اسیر است.گر بپرانیم تیر آن نی ز ماستما کمان و تیر اندازش خداستتمثیل تیر انداختن با توجه به ایه "ما رمیت اذ رمیت": ما چون کمان مجبوریم و تیر انداز خداست.این نه جبر این معنی جباری است ذکر جباری برای زاری است زاری ما شد دلیل اضطرار خجلت ما شد دلیل اختیار اینکه در کارها متحیر و سرگردان هستیم نشانه جباریت خداوند و این که خجالت زده می شویم از کارهایمان دلیل اختیار است.همچنین اگر اختیار نبود سختگیری استادان چه معنا داشت؟! انبیا در کار دنیا جبری اند کافران در کار عقبی جبری اند پیامبران در کار دنیا تسلیم اند و آخرت را انتخاب کردند و کافران به عکس. درد اساس دریافت از دیدگاه مولانا: بیماری برای بیداری،هر چه آگاهتر رخ زردترپس بدان این اصل را ای اصل جو هر که را درد است،او برده است بو ادامه دریافت های دفتر اول مثنوی 17 حکایت پادشاه یهود و مکر وزیر 7 تمثیلات وحدت خداوند با ما :پس از درگذشت وزیر که به فریب پیشوای مسیحیان شده آنان به فکر جانشینش هستند. تمثیلات: -پس از خورشید باید چراغ بجوییم -پس از گل باید از گلاب بویش را جست -چون خدا در ظاهر نیست نایبانش پیامبران هستند. نه غلط گفتم که نایب با منوب674 گر دو پنداری قبیح آید نه خوب از اینجا مولانا به تمثیلات وحدت منتقل می شود: -دوگانکی بین پیامبران و خداوند نیست و اشنباه کردم که نایب گفتم. از صورت (ظاهر)پرستی باید خارج شد-دو چشم داری اما هر چیز ی را یکی می بینی. -ده چراغ اگر باشد نورش یکی است-صد سیب را اگر آب بگیری یکی است مولانا توصیه می کند صورت را ذوب کن تا به وحدت برسی و خدا خود را به دلها نشان می دهد و ظاهر را ذوب می کند.منبسط بودیم و یک جوهر همه بی سر و بی پا بدیم آن سر همه در پیشگاه خدا(پیش از افرینش؛زمان صفر که اکنون نیز وجود دارد)یک حقیقت واحد بودیم مثل نور آفتاب یا مثل آب صاف و بی گره بودیم. وقتی آن نور به کنگره های دیوار جهان افتاد متعدد شدیم.اگر کنگره ها ویران شوند(نادیده گرفته شوند)نور یکپارچة وحدت در سراسر هستی دیده خواهد شد.(زمان آغاز قابل دریافت خواهد بود).آرامش و پرواز روح(کانال و وبلاگ)aramedhsahafian@

با درود بیکران به تیم خوب تاریخ مادر نسخ خطی بیت دهم این شعر به اینگونه آمده است:حمله‌شان پیداست و ناپیداست بادجان فدای آنچه ناپیداست بادامیدوارم که هر چه سریع‌تر شعر اصلاح شود

تقدیر وتشکر فراوان از استاد گرانقدر فرهاد که شرح ابیات را مینویسندواگر توضیحات ایشان نبود من وامثال من از اشعار مولانا بهره لازم را نمی توانستیم ببریم.اما استاد گرامی در شرح بیت 615 به موضوع جبر واختیار پرداخته اند که ازجناب ایشان وسایر اساتید میخواهم که این مطلب را نیز در باره جبر واختیاربه نقد بکشند. علیرغم اینکه خداوند در قرآن با زبان ساده وروشن در مورد جبر واختیار ما را راهنمایی کرده است اما با وجود این،موضوع جبر واختیار یکی از مفاهیم لاینحل برای عده کثیری محسوب میشود.حتی افراد صاحب فکر واندیشمندان نیز بجای توجه به این آموزه در قرآن سعی کردند هریک به نوعی موضوع را با حدس وگمان خود توجیه کنند وهیچ وقت هم نتوانسته اند آن را حل کنند.خداوند در آیه 68 سوره قصص میفرماید: و پروردگار تو هر چه را بخواهد می‏آفریند و اختیار آن را دارد، و آنان اختیاری ندارند. خدا از آنچه برای او شریک قرار میدهند منزّه و بالاتراست . وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی‏ عَمَّا یُشْرِکُونَ در اینجا خداوند اختیار را برای خودش میداند وبرای دیگران اختیاری قایل نیست.ودر آخر آیه قایل شدن اختیار را برای غیر خدا شرک میداند.اما در جاهای مختلف قرآن برای انسان توانایی اراده قایل است: مثلا در بخشی از آیه 152 آل عمران میفرماید:.....َ مِنْکُمْ مَنْ یُریدُ الدُّنْیا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُریدُ الْآخِرَةَ .... برخی از شما دنیا را و برخی از شما آخرت را (اراده میکند)می‏خواهد. یادر آیات زیر نیز به اراده انسان صحه میگذارد:النساء : 134 مَنْ کانَ یُریدُ ثَوابَ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ .....هر کس پاداش دنیا بخواهد، پاداش دنیا و آخرت نزد خداست، ...هود : 15 مَنْ کانَ یُریدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فیها ....کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند [جزای‏] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می‏دهیم، .....اگر به معنی کلمات اختیار واراده دقت کنیم مشخص است که اراده به معنی خواستن است واختیار مجموع خواستن وبه انجام رساندن یک عمل است.بعبارتی اختیار شامل اراده وبه فعلیت رساندن اراده است.مثلا اگر یک عمل ساده برخاستن را در نظر بگیریم این برخاستن تشکیل شده است از اراده برای برخاستن وتوانایی برخاستن .خواستن (اراده)دست ماست اما توانستن برای برخاستن به ما داده نشده است.بلکه این توانایی مطلقا دست خداست وهر وقت ما میخواهیم بلند شویم خداوند ما را بلند میکند. ویا توانایی بلند شدن را به ما القا میکند.ودربعضی موارد این توانایی را خداوند به برخی افراد نمیدهد.مثل افراد دارای معلولیت حرکتی. آنها میخواهند بلند شوند ولی نمیتوانند.آیا کسی میتواند بگوید که انسان های معلول مجبور هستند ولی انسانهای سالم مختار؟انسان های معلول نیز مثل انسان های سالم صاحب اراده هستند واراده میکنند برخیزند اما توانایی برخاستن دست خودشان نیست که برخیزند دست خداست و خداوند مقدر کرده که اراده آنها را برای برخاستن پاسخ مثبت ندهد. برای بقیه حسب اراده شان برای برخاستن توانایی برخاستن را نیز خداوند به آنها القا میکند.پس اگر بخواهیم کلمات رادر جای صحیح خود بکار ببریم بهتر است بجای اینکه بگوییم انسان موجودی مختار است بگوییم انسان موجودی صاحب اراده است واختیار مختص خداوند است.در قرآن قرینه های زیادی برای تایید این نظر میتوان پیدا کرد از جمله :مثلا در آیه 17 سوره انفال میفرماید وقتی تیر انداختی تو نینداختی بلکه خدا انداخت.( ....وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی‏ ....)تیر انداختن ترکیبی است ازخواستن برای تیر اندازی وعملکرد دقیق ماهیچه های دست ،بازو ومغز و.....متناسب با خواستن تا هدف محقق شود.ازاین میان فقط اراده پرتاب تیر دست انسان است وبقیه موارد همگی دست خداست. اینکه ماهیچه ها انرژی داشته باشند.اینکه کارکرد مغز دقیق وبه موقع باشد.اینکه همانگی مغز با ماهیچه های دست مناسب باشد .اینکه تیر به موقع رها شود واینکه تیر درست حرکت کند و....همگی دست خداست. وبه همین خاطر است که خداوند حمد را انحصارا مخصوص خود میداند.حمد در واقع تحسین وستایش بخاطر یک عمل زیبا ودلپسند است.مثلا وقتی یک بازیکن فوتبال گل زیبایی را به ثمر میرساند به زعم ما آن گل را بازیکن زده است اما به زعم خداوند در عمل ترکیبی گل زدن به جز خواستن برای گل زدن که متعلق به بازیکن است همه افعال مربوط به ،به فعلیت رسیدن گل در اختیار خداست وعمل خدا محسوب میشود ولذا اگر قرار است کسی بابت این گل زیبا تحسین شود خداوند است نه بازیکن .(الحمد لله).البته مسئولیت انسان نیز بابت همین خواستن هاست.

از استاد گرانقدر فرهاد بابت شرح وتفسیر ابیات تشکر میکنم .ایشان در شرح بیت 615 راجع به جبر واختیار توضیحاتی بیان فرموده اند از ایشان وسایر اساتید صاحب نظر درخواست میکنم در این باره مطلب زیر را نیز نقد بفرمایند.علیرغم اینکه خداوند در قرآن با زبان ساده وروشن در مورد جبر واختیار ما را راهنمایی کرده است اما با وجود این،موضوع جبر واختیار یکی از مفاهیم لاینحل برای عده کثیری محسوب میشود.حتی افراد صاحب فکر واندیشمندان نیز بجای توجه به این آموزه در قرآن سعی کردند هریک به نوعی موضوع را با حدس وگمان خود توجیه کنند وهیچ وقت هم نتوانسته اند آن را حل کنند.خداوند در آیه 68 سوره قصص میفرماید: و پروردگار تو هر چه را بخواهد می‏آفریند و اختیار آن را دارد، و آنان اختیاری ندارند. خدا از آنچه برای او شریک قرار میدهند منزّه و بالاتراست . وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی‏ عَمَّا یُشْرِکُونَ در اینجا خداوند اختیار را برای خودش میداند وبرای دیگران اختیاری قایل نیست.ودر آخر آیه قایل شدن اختیار را برای غیر خدا شرک میداند.اما در جاهای مختلف قرآن برای انسان توانایی اراده قایل است: مثلا در بخشی از آیه 152 آل عمران میفرماید:.....َ مِنْکُمْ مَنْ یُریدُ الدُّنْیا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُریدُ الْآخِرَةَ .... برخی از شما دنیا را و برخی از شما آخرت را (اراده میکند)می‏خواهد. یادر آیات زیر نیز به اراده انسان صحه میگذارد:النساء : 134 مَنْ کانَ یُریدُ ثَوابَ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ .....هر کس پاداش دنیا بخواهد، پاداش دنیا و آخرت نزد خداست، ...هود : 15 مَنْ کانَ یُریدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فیها ....کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند [جزای‏] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می‏دهیم، .....اگر به معنی کلمات اختیار واراده دقت کنیم مشخص است که اراده به معنی خواستن است واختیار مجموع خواستن وبه انجام رساندن یک عمل است.بعبارتی اختیار شامل اراده وبه فعلیت رساندن اراده است.مثلا اگر یک عمل ساده برخاستن را در نظر بگیریم این برخاستن تشکیل شده است از اراده برای برخاستن وتوانایی برخاستن .خواستن (اراده)دست ماست اما توانستن برای برخاستن به ما داده نشده است.بلکه این توانایی مطلقا دست خداست وهر وقت ما میخواهیم بلند شویم خداوند ما را بلند میکند. ویا توانایی بلند شدن را به ما القا میکند.ودربعضی موارد این توانایی را خداوند به برخی افراد نمیدهد.مثل افراد دارای معلولیت حرکتی. آنها میخواهند بلند شوند ولی نمیتوانند.آیا کسی میتواند بگوید که انسان های معلول مجبور هستند ولی انسانهای سالم مختار؟انسان های معلول نیز مثل انسان های سالم صاحب اراده هستند واراده میکنند برخیزند اما توانایی برخاستن دست خودشان نیست که برخیزند دست خداست و خداوند مقدر کرده که اراده آنها را برای برخاستن پاسخ مثبت ندهد. برای بقیه حسب اراده شان برای برخاستن توانایی برخاستن را نیز خداوند به آنها القا میکند.پس اگر بخواهیم کلمات رادر جای صحیح خود بکار ببریم بهتر است بجای اینکه بگوییم انسان موجودی مختار است بگوییم انسان موجودی صاحب اراده است واختیار مختص خداوند است.در قرآن قرینه های زیادی برای تایید این نظر میتوان پیدا کرد از جمله :مثلا در آیه 17 سوره انفال میفرماید وقتی تیر انداختی تو نینداختی بلکه خدا انداخت.( ....وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی‏ ....)تیر انداختن ترکیبی است ازخواستن برای تیر اندازی وعملکرد دقیق ماهیچه های دست ،بازو ومغز و.....متناسب با خواستن تا هدف محقق شود.ازاین میان فقط اراده پرتاب تیر دست انسان است وبقیه موارد همگی دست خداست. اینکه ماهیچه ها انرژی داشته باشند.اینکه کارکرد مغز دقیق وبه موقع باشد.اینکه همانگی مغز با ماهیچه های دست مناسب باشد .اینکه تیر به موقع رها شود واینکه تیر درست حرکت کند و....همگی دست خداست. وبه همین خاطر است که خداوند حمد را انحصارا مخصوص خود میداند.حمد در واقع تحسین وستایش بخاطر یک عمل زیبا ودلپسند است.مثلا وقتی یک بازیکن فوتبال گل زیبایی را به ثمر میرساند به زعم ما آن گل را بازیکن زده است اما به زعم خداوند در عمل ترکیبی گل زدن به جز خواستن برای گل زدن که متعلق به بازیکن است همه افعال مربوط به ،به فعلیت رسیدن گل در اختیار خداست وعمل خدا محسوب میشود ولذا اگر قرار است کسی بابت این گل زیبا تحسین شود خداوند است نه بازیکن .(الحمد لله).البته مسئولیت انسان نیز بابت همین خواستن هاست.

حمیدرضا نوشته:لطفا اصلاح شود؛ما همه شیران ولی شیر علمحمله‌مان از باد باشد دم به دمحمله مان پیدا و ناپیداست بادجان فدای آنکه ناپیداست بادو همچنین؛ما عدم‌هاییم و هستی‌ها نماتو وجود مطلقی هستی ما

حمیدرضا نوشته:لطفا اصلاح شود؛ما همه شیران ولی شیر علمحمله‌مان از باد باشد دم به دمحمله مان پیدا و ناپیداست بادجان فدای آنکه ناپیداست بادبا توجه به مفهوم مورد نظر مولانا ، این ابیات به صورتی که جناب حمیدرضا نوشته اند درست هست.ما وجودی از خود نداریم ... عدم هایی هستیم که ظاهرا دیده می شویم. اما خدایا ، تو وحود اصلی و حقیقی این جهان هستی که در ظاهر ناپیداییما همه شیر هستیم .ولی شیرهای روی پرچم که تکان های ما به خاطر باد هستتکان های ما پیداست ولی باد ( قدرت حق)را کسی نمی بیند جان فدای آن کسی باد که ناپیداست ( حق) و همچنین؛ما عدم‌هاییم و هستی‌ها نماتو وجود مطلقی هستی ما

حامد کهن دل نوشته:واندر آن کاری که میلت نیست و خواستخویش را جبری کنی کین از خداستخوانش صحیح این ببیت چگونه است و معنی آن چیست؟درود هر کاری که بر پایه ی میل و خواسته ی تو اتفاق نمی افتد ، و چاره ای برای تغییر یا انتخاب نداری،خودت را پیرو مکتب جبر نشان می دهی و می گویی که این خواست خداست

واندر آن کاری که میلت نیست و خواستخویش را جبری کنی کین از خداستخوانش صحیح این ببیت چگونه است و معنی آن چیست؟درود...یعنی وقتی که کاری برخلاف میل یا اراده ی تو اتفاق می افتد و چاره ای نداری ، آنجا خودت را جبری ( پیرو مکتب جبر) نشان می دهی که این ها خواست خدا هست

ما عدمهاییم هستی ها نماتو وجود مطلقی فانی نما ....لذت هستی نمودی نیست راعاشق خود کرده بودی نیست را...سخن از وجود و هستی شناسی است برای کمی فهم بیشتر ابیات فوق که بسیار سهمگین است از خود چیزی ندارم بگویم فقط اشعاری از شیخ محمود شبستریکسی بر سر وحدت گشت واقفکه او واقف نشد اندر مواقفدل عارف شناسای وجود استوجود مطلق او را در شهود استبه جز هست حقیقی هست نشناختاز آن رو هستی خود پاک در باختوجود تو همه خار است و خاشاکبرون انداز از خود جمله را پاکبرو تو خانهٔ دل را فرو روبمهیا کن مقام و جای محبوبچو تو بیرون شدی او اندر آیدبه تو بی تو جمال خود نماید

در بیت دهم، بنظرم اگر "پیداست" به "پیدا" تغییر کند، وزن بیت درست می شود.

لذت هستی نمودی نیست راعاشق خود کرده بودی نیست رالذت انعام خود را وامگیرنقل و باده و جام خود را وا مگیربرای کسانی که فکر و قصد خودکشی می کنند، این ابیات می تواند مفید باشد. توجه به لذت هستی و اینکه بودن و وجود داشتن، صرف نظر از چگونه بودن، خود لذت و حظ بسیار عظیمی دارد.

تو ز قرآن بازخوان تفسیر بیتگفت ایزد ما رمیت اذ رمیتگر بپرانیم تیر آن نه ز ماستما کمان و تیراندازش خداستاشاره دارد به آیه زیر: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ رَمَی وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴿الانفال:17﴾ و شما آنان را نکشتید بلکه خدا آنان را کشت و چون [ریگ به سوی آنان] افکندی تو نیفکندی بلکه خدا افکند [آری خدا چنین کرد تا کافران را مغلوب کند] و بدین وسیله مؤمنان را به آزمایشی نیکو بیازماید قطعا خدا شنوای داناست (17)

ور تو می‌بینی که پایت بسته‌اندبر تو سرهنگان شه بنشسته‌اندپس تو سرهنگی مکن با عاجزانزانک نبود طبع و خوی عاجز آنیاد آیات سوره ضحی می افتم که انگار این ابیات، ترجمه آن آیات است! أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَی ﴿الضحی: 6﴾ وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَی ﴿7﴾ وَ وَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَی ﴿8﴾ فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ ﴿9﴾ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ ﴿الضحی: 10﴾ مگر نه تو را یتیم یافت پس پناه داد (6) و تو را سرگشته یافت پس هدایت کرد (7) و تو را تنگدست‏ یافت و بی ‏نیاز گردانید (8) و اما [تو نیز به پاس نعمت ما] یتیم را میازار (9) و گدا را مران (10)

واندر آن کاری که میلت نیست و خواستخویش را جبری کنی کین از خداستخوانش صحیح این ببیت چگونه است و معنی آن چیست؟

کافران چون جنس سجین آمدندسجن دنیا را خوش آیین آمدندانبیا چون جنس علیین بدندسوی علیین جان و دل شدنداشاره دارد به آیات سوره مطففین: کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الْفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ ﴿7﴾نه چنین است [که می ‏پندارند] که کارنامه بدکاران در سجین است (7)وَمَا أَدْرَاکَ مَا سِجِّینٌ ﴿8﴾و تو چه دانی که سجین چیست (8)کِتَابٌ مَرْقُومٌ ﴿9﴾کتابی است نوشته‏ شده (9)وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ ﴿10﴾وای بر تکذیب ‏کنندگان در آن هنگام (10)وکَلَّا إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیِّینَ ﴿18﴾نه چنین است در حقیقت کتاب نیکان در علیون است (18)وَمَا أَدْرَاکَ مَا عِلِّیُّونَ ﴿19﴾و تو چه دانی که علیون چیست (19)کِتَابٌ مَرْقُومٌ ﴿20﴾کتابی است نوشته‏ شده (20)یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ ﴿21﴾مقربان آن را مشاهده خواهند کرد (21)

شرح و تفسیر بیت 595جمله گفتند : ای وزیر ! انکار نیست / گفت ما چون گفتن اغیار نیستمریدان عیسوی جملگی گفتند : ای وزیر ، ما تو را انکار نمی کنیم . حرف ما همچون حرف بیگانگان نیست .شرح و تفسیر بیت 596اشک دیده است از فراق تو ، دوان / آه آه است از میان جان ، روانای وزیر از فراق تو اشک از چشممان روان است و مرتبا آه جگرسوز از جانمان بر می آید .شرح و تفسیر بیت 597طفل ، با دایه نه استیزد ، ولیک / گرید او ، گر چه نه بد داند نه نیکبرای مثال طفل وقتی گریه می کند قصدش ستیز با دایه اش نیست بلکه او از روی غریزه طبیعی به وسیله گریه مقاصد خود را بازگو میکند . [ مریدان می گویند : تضرع با انکار فرق دارد . تضرع نشان نیاز است اما انکار به معنی نفی فضیلت از غیر است . پس مریدان عیسوی به کمال آن وزیر اعتقاد داشتند ] .شرح و تفسیر بیت 598ما چو چنگیم و ، تو زخمه می زنی / زاری ما از ما نی ، تو زاری می کنی– این بیت و ابیات بعدی مناجات مولانا با حضرت حق است و حاوی نکاتی در زمینه فنای افعالی که یکی از مراتب فنا است که در آن سالک به مرتبه ای از کشف می رسد که هیچ فعلی را به خود نسبت نمی دهد و همه افعال و احوال را از حق تعالی می داند .معنی بیت : ما بندگان همچون چنگ هستیم و تویی که به چنگ زخمه می زنی و ناله ای از آن پدید می آوری . هر ناله ای که از ما بر می خیزد از ما نیست بلکه از زخمه قدرت و مشیت تو است .شرح و تفسیر بیت 599ما چو ناییم و نوا در ما ز توست / ما چو کوهیم و صدا در ما ز توستما همچون نی هستیم و نوایی که ما داریم همه از تو است و ما همچون کوه هستیم که هر صدائی که در ما طنین می افکند از تو است .شرح و تفسیر بیت 600ما چو شطرنجیم اندر برد و مات / برد و مات ما ز توست ای خوش صفاتما همچون شطرنج هستیم که برد و باختی که روی آن صورت می گیرد از شطرنج بازان است نه از صفحه و مهره های شطرنج . [ شطرنج = معرّبِ شترنگ است به معنی دو رنگ ، و آن صفحه و مهره هایی است که نیمی از آن پُر رنگ و نیمی کم رنگ است و معمولاََ نیمی را سیاه و نیمی را سفید می سازند . و هر یک از بازیگران شانزده مُهره سفید یا سیاه در اختیار می گیرد . نام مهره ها بدین قرار است : شاه ، وزیر (فرزین) ، رُخ (قلعه) ، فیل ، اسب ، بیدق (پیاده یا سرباز) . هدف در این بازی مات کردن شاهِ حریف است . یعنی شاهِ حریف را چنان در محاصرۀ مُهره های خود بگیرند که نتواند به خانه ای بگریزد یا مهره ای به دفاع از آن برآید . این بازی که امروزه در شمارِ ورزش ها قرار گرفته از اختراعاتِ هندیان باستان است . ]شرح و تفسیر بیت 601ما که باشیم ای تو ما را جان جان / تا که ما باشیم با تو د رمیان ؟ای که جان جانی ، ما که هستیم که در برابر تو عرض اندام کنیم و در ایجاد افعال با تو مشارکت داشته باشیم ؟شرح و تفسیر بیت 602ما عدم هاییم و هستی های ما / تو وجود مطلقی ، فانی نماما از این جهت که وجود حقیقی نداریم عدم به شمار می رویم و حتی هستی ما نیز عدم محسوب شود پس ما نیست هست نمائیم و حال آنکه ای خداوند ، تو وجود مطلقی و هست نیست نما هستی . [ وجود مطلق ، وجود است به نحو شمول و احاطه و بدون اعتبار هر گونه قید و شرطی از ایجاب و سلب و بی ملاحظه تعینات و عدم آنها . ( شرح مثنوی شریف ، ج 1 ، ص 255 ) ( فانی نما = نیست نشان دهنده ) ]– بدین ترتیب حضرت حق ، وجود مطلق است از حیث شمول و بدون اعتبار تعین و تقیدی . در واقع وجودی جز حضرت حق نیست و خلق ، همان حق است در مرتبه ظهور و کثرت . زیرا همه ممکنات ، مراتبی از ظهورات حق تعالی هستند و او در عین تجلیات متعدد ، واحد است به وحدت حقیقی . و این کثرات موهوم در شهود عارفِ واصل ، محو گردد و جز ذات حق که عینِ وحدت است چیزی نمی ماند . چنانکه شیخ محمود شبستری فرماید : وجود اندر کمالِ خویش ساری است / تعیین ها امور اعتباری است .شرح و تفسیر بیت 603ما همه شیران ، ولی شیر علم / حمله شان از باد باشد دم به دمما جملگی شیریم ولی از آن شیرهایی هستیم که روی پرچم ها نقش می زنند و آن شیرهای منقوش هر لحظه با وزش باد به جهش و اهتزاز در می آید .– مولانا شیر علم و باد را تمثیلی آورده برای بیان ظهور کثرت و خفاء وحدت . ظاهر بینان ، ظواهر و نمودهای حسی طبیعت را می بینند اما موثر حقیقی یعنی حضرت حق را نمی بینند . و همچنین این تمثیل می تواند بیانگر فنای افعالی باشد که توضیح آن در بیت 598 همین دفتر گذشت .شرح و تفسیر بیت 604حمله شان پیدا و ، نا پیداست باد / آنکه ناپیداست ، از ما کم مبادحرکت و جنبش شیران منقوش بر پرچم آشکار اسست و به چشم می آید ولی خود باد دیده نمی شود ، لطف و فیض آن خدایی که ظاهرا به چشم نمی آید از ما کم مباد .شرح و تفسیر بیت 605باد ما و بود ما از داد توست / هستی ما جمله از ایجاد توستنه تنها عوارض و لوازم هستی ما از قبیل فعل و قول و حال و جز آنها از فیض وجود تو پیدا شده بلکه اصل وجود ما نیز از خلاقیت تو پدید آمده است .– باد و بود در اینجا تعبیری است از عوارض و لوازم هستی از قبیل افعال و احوال و حرکات و ممکنات . این بیت نیز موضوع فنای افعالی که پیشتر گفته شد بسط داده است زیرا ماهیت و ممکنات بر حسب واقع عدم محض اند و وجود آنها نموذدی از بود حق است . اما عارف بالله در مرتبه شهود حقیقت هیچ فعلی را به خود نسبت نتواند داد .شرح و تفسیر بیت 606لذت هستی نمودی نیست را / عاشق خود کرده بودی نیست راخداوندا ، توئی که لذت هستی را به عدم های هستی نما عطا فرمودی و توئی که این هستی نماها را عاشق خود کرده ای .– نیست ، اشاره دارد به اینکه هیچ موجودی ، هستی حقیقی و مستقل از خدا ندارد .شرح و تفسیر بیت 607لذت انعام خود را وامگیر / نقل و باده و جام خود را وامگیرپرودگارا ، لذت عطا و احسان ازلی خود را از ما مگیر و آن را از ما بندگان دریغ مدار و عطیه عشق خود را که همچون نقل و شراب و جام می لذیذ و خوشگوار است از ما مگیر .شرح و تفسیر بیت 608ور بگیری ، کیت جست و جو کند ؟ / نقش ، با نقاش ، چون نیرو کند ؟اگر فیوضات ربانی خود را از ما بگیری کیست آنکه بتواند آنرا بدست آورد ؟ بعنوان مثال چگونه ممکن است نقش با نقاش ستیزه کند ؟ زیرا که نقش قدرتی ندارد که بخواهد با نقاش بستیزد و بر خلاف میل او منقوش گردد .شرح و تفسیر بیت 609منگر اندر ما ، مکن در ما نظر / اندر اکرام و سخای خود نگرپروردگارا به کردار ما منگر بلکه به بزرگواری و سخای خود درنگر .– در ادعیه آمده است ” خدایا با من به فضل و احسانت رفتار کن نه به عدلت ” زیرا چنان در بندگی قاصریم که فقط فضل و احسان الهی ما را رستگار کند و لاغیر . امام حسین در دعای عرفه چنین نیایش می کند ” معبودا ، چه بسا طاعتی که به جا آرم و به حضور قلب رسم ولی همینکه به دادگری تو نظر کنم . یکسره همه آن طاعات را ناچیز یابم و حتی وقتی به فضل و احسانت درنگرم باز نتوانم بر طاعات خود اعتماد ورزم .شرح و تفسیر بیت 610ما نبودیم و تقاضامان نبود / لطف تو ناگفته ما می شنودخداوندا ما نبودیم و طبعا تقاضایی هم نداشتیم زیرا تقاضا داشتن فرع بر وجود داشتن است ولی لطف قدیم تو اسرار ناگفته ما را می شنید و از تقاضای ما آگاهی داشت .شرح و تفسیر بیت 611نقش باشد پیش نقاش و قلم / عاجز و بسته چو کودک در شکمنقش در برابر نقاش و قلم نقاشی اسیر و عاجز است درست مانند اسارت و عجز جنین در رحم مادر . [ توضیحات در شرح بیت 617 همین بخش ]شرح و تفسیر بیت 612پیش قدرت ، خلق جمله بارگه / عاجزان ، چون پیش سوزن کارگهجمیع موجودات جهان در برابر قدرت قهاره الهی عاجز و ناتوانند درست مانند نقشی که سوزن نگارگر کارگاه نساجی بر روی پارچه می پردازد ، نقشی که با سوزن نگارگر بر پارچه پدید می آید هیچ اختیاری از خود ندارد .شرح و تفسیر بیت 613گاه نقشش ، دیو و گه ، آدم کند / گاه نقشش ، شادی و گه غم کندآن نقاش حقیقی در کارگاه هستی گاه نقش آدم پدید می آورد و گاه نقش شیطان و گاه نقش شادی بر لوح ضمیر آدمی رسم می کند و گاه نقش اندوه را بر آن رقم می زند .شرح و تفسیر بیت 614دست، نی تا دست جنباند به دفع / نطق ، نی تا دم زند از ضر و نفعآن نقشی راکه خداوند به صورت موجودات رقم می زند هیچ کس نمی تواند جلوی آنرا بگیرد و هیچ زبانی هم نمی تواند در برابر قدرت خق تعالی از سود و زیان خود سخنی به میان آورد . خلاصه کلام هیچ موجودی نمی تواند در برابر قدرت حق عرض اندام کند و شان و مقامی مستقل از او به چنگ آرد .– مصراع دوم از آیه 49 سوره یونس اقتباس شده است . [ بگو ای پیامبر : من مالک هیچگونه زیان و سودی نیستم جز آنچه خدا خواهد .شرح و تفسیر بیت 615تو ز قرآن باز خوان تفسیر بیت / گفت ایزد : ما رمیت و اذ رمیتتو برای آنکه تفسیر ابیات اخیر را خوب دریابی باید به آیات قرآن نظر کنی بخصوص آیه 17 سوره انفال که می فرماید : ای پیامبر تو تیر ( به سوی دشمن ) نپراندی آنگاه که پراندی ، بلکه این خداوند بود که به سوی آنان تیر پرانید .– بطور کلی مسئله جبر و اختیار از مسائل مهم فلسفی و کلامی است . و مولانا این مسئله را به کرات در مثنوی خصوصا دفتر اول و پنجم مطرح کرده است و ظاهرا چنین می نماید که گاه جبر را ترجیح داده و گاه اختیار را برگزیده است . لیکن در مجموع نظر مولانا این است . ” انسان در عین آنکه مقهور مشیت الهی است هیچگاه در تکالیف و وظایف خود مجبور نیست و بهانه های جبریانه در این باب پذیرفته نیست . او نه بر راه اشاعره رفته که قائل به جبر مطلق اند و نه بر راه آن دو دسته از معتزله که قائل به اختیار مطلق بشر هستند . اما دلائل مولانا در اثبات اختیار و ابطال جبر به اختصار ذکر می شود . [1 – دلائل فطری و وجدانی که هر کس احساس می کند که در انجام اعمالش مختار است – 2- تردید و دو دلی انسان در کارها ، گاه می گوید این کار را بکنم بهتر است و گاه بر عکس آن . این تردید خود نشان اختیار است -3- امر و نهی و وعده و وعید کتب آسمانی ، اگر بشر در اعمالش مجبور باشد پس چرا خداوند او را به اعمال نیک فرا می خواند و از اعمال بد بر حذر می دارد -4- حالت پشیمانی و خجالت که بعد از عملی زشت بر آدمی عارض می گردد نیز دلیل بر اختیاری بودن اعمال اوست -5- خشمگین شدن و کینه به دل گرفتن نیز دلیل دیگری است بر مختار بودن انسان .– حال باید دید که چرا سخن مولانا در بیان جبر و اختیار ظاهرا متاناقض است ؟ یعنی گاهی چنان حرف می زند که گویی جبری مطلق است و گاه نیز به گونه ای سخن می گوید که اختیار را وضوحا در بشر اثبات می کند . آنجا که با لحن جبریانه سخن می گوید وقتی است که محو قدرت و مشیت الهی است و اسم شریف جبار را با تمام وجود حس کرده است . در این مرتبه سالک به حقیقت “موثری جز خدا وجود ندارد” می رسد و این وقتی است که او از منظر بالا به پایین می نگرد . یعنی از مرتبه قدرت قهاره و مشیت جامعه الهی به عالم پایین درمی نگرد و آنجا که به اختیار بشر تصریح می کند وقتی است که از جذبه اسم جبار به در آمده و به مرتبه صحو و باخویشی رسیده است و نگاهش از پایین به بالا است . بطور کلی سخن مولانا در باره جبر و اختیار متاثر از قرآن کریم است .شرح و تفسیر بیت 616گر بپرانیم تیر ، آن نی ز ماست / ما کمان و تیراندازش خداستبرای مثال اگر ما تیرهای اعمال و احوالمان را از قوس وجودمان بپرانیم ، در حقیقت ، پرانیدن تیر از ما نیست زیرا ما در دست تصرف حق تعالی مانند کمانیم و تیرانداز این کمان خداوند است و انسان آلتی است در دست حق .شرح و تفسیر بیت 617این نه جبر ، این معنی جباری است / ذکر جباری ، برای زاری استاین اسرار و حقایقی که به تو گفتم معنی جبر ندارد ، بلکه خواستم مقام جباریت خداوند را برای تو بازگو کنم و یادآوری مقام جباریت خداوند برای این است که زاری کنیم و او را همیشه فاعل مختار بدانیم .– اینکه در ابیات پیشین گفتم که بندگان مصنوع دست خداوند هستند و در خلقت خود هیچ اختیاری نداشته اند بدین معنی نیست که همچون جبریان ، انسان را در اعمالش مجبور و تکلیف را از او ساقط بدانیم و به تساوی نکوکار و بدکار قائل شویم بلکه مطلبی که پیشتر گفتم بدین خاطر بود که ما بندگان به عجز خود واقف شویم و ره خودبینی و غرور نپوییم و بر مردمان بدکار زبان به طعن و نکوهش نگشاییم و خود را نستاییم بلکه بدانان به دیده شفقت و مهربانی درنگریم چنانکه به بیماران می نگریم .شرح و تفسیر بیت 618زاری ما شد ، دلیل اضطرار / خجلت ما شد ،دلیل اختیارتضرع و زاری ما نشان دهنده اضطرار ماست پس باید به قدرتی لایزال پناه ببریم تا پناهگاه و دافع عجز و اضطرار ما باشد ، هم چنین شرمساری ما نیز دلیل بر این است که در افعال خود صاحب اختیاریم زیرا شرمساری و ندامت بر فعل غیر ، معنی ندارد و کسی که اجبارا عملی را انجام می دهد ندامت بر او عارض نمی شودشرح و تفسیر بیت 619گر نبودی اختیار ، این شرم چیست ؟ / وین دریغ و خجلت و آزرم چیست ؟اگر تو برای انجام عمل زشت اختیار نداشته باشی پس برای چه از آن شرمگین می شوی ؟ و اصلا این همه شرمساری و افسوس برای چیست ؟شرح و تفسیر بیت 620زجر استادان و شاگردان چراست ؟ / خاطر از تدبیرها گردان چراست ؟همچنین چرا معلمان ، شاگردان مقصر خود را تنبیه می کنند ؟ زیرا اگر شاگردی دچار تقصیر شود معلم می داند که این تقصیر بطور جبری و فطری از او سرنزده و ناشی از اختیار اوست پس به تنبیه و سرزنش او می پردازد . گذشنه از این اصلا چرا ذهن آدمی از اندیشه ای به اندیشه دیگر منتقل می شود . [ هر انسانی قبل از انجام هر کاری در باره سود و زیان احتمالی آن می اندیشد و آنرا در حد فهم و شعور خود ارزیابی می کند و سپس بدان اقدام می کند . پس این هم دلیلی دیگر بر مختار بودن آدمی است .شرح و تفسیر بیت621ور تو گویی غافل است از جبر ، او / ماه حق ، پنهان شد اندر ابر اوحالا اگر تو که طرفدار جبر هستی ، بگوئی آنکسی که بر فعل بد خود تضرع و زاری می کند بدین سبب است که از جبری بودن امور غافل است و خیال می کند که اختیار دارد و ماه جباریت خداوند در پندار ابرگونه او پنهان شده است .– آنکه خود را مختار می داند خیال می کند که اختیار دارد زیرا همه افعال و اعمال انسان مستند به مشیت الهی است ولی چون آن اعمال از طریق ما انسانها صادر می گردد گمان می کنیم که ماییم خالق اعمال خود ، بدین ترتیب جباریت خداوند در توهم اختیار داشتن انسان مستور می گردد و او در خود احساس اختیار می کند در حالیکه نمی داند همه اعمالش جبری و مقدر است درست مانند ماه منیر که در ابر تیره پنهان شود . [ ماه در اینجا کنایه از جباریت خدا و ابر کنایه از توهم اختیار داشتن انسان است .شرح و تفسیر بیت 622هست این را خوش جواب ، ار بشنوی / بگذری از کفر و در دین بگرویاین اعتراض جبریان پاسخی دلنشین دارد که اگر بدان حقیقتا گوش دهی از کفر و حقیقت ستیزی دست برمی داری و حقیقت دین را تصدیق می کنی .شرح و تفسیر بیت 623حسرت و زاری ، گه بیماری است / وقت بیماری ، همه بیداری استای معترض ، این حسرت و زاری که به هنگام بیماری از انسان برمی خیزد حاکی از آن است که او از خواب غفلت بیدار شده است . [ مولانا می گوید : زاری از شهود عجز می خیزد و تا کسی قدرت و توانایی شدیدتری را حس نکند بدان منبع قدرت متوسل نمی گردد . نیکلسون بیماری را در این بیت شامل بیماری جسم و روح دانسته است ] .شرح و تفسیر بیت 624آن زمان که می شوی بیمار ، تو / می کنی از جرم ، استغفار تومثلا وقتی که تو دچار بیماری می شوی از گناهان گذشته ات طلب مغفرت می کنی .شرح و تفسیر بیت 625می نماید بر تو زشتی گنه / می کنی نیت که باز آیم به رهوقتی که بیمار هستی ، زشتی گناهان در نظرت مجسم می شود . از اینرو تصمیم می گیری که دیگر راه کژ نپوئی .شرح و تفسیر بیت 626عهد و پیمان می کنی که بعد از این / جز که طاعت نبودم کار گزینو از آن پس با خود عهد و پیمان می بندی که از این پس در راه طاعت حضرت حق گام بر خواهم داشت .شرح و تفسیر بیت 627پس یقین گشت این که بیماری ، تو را / می ببخشد هوش و بیداری ، تو راپس با این مقدمات آدمی یقین می کند که این بیماری به تو هوشیاری و بیداری می دهد .شرح و تفسیر بیت 628پس بدان این اصل را ای اصل جو / هر که را درد است او بردست بوپس ای کسی که جویای گوهر حقایق هستی بدان که هر کس صاحب درد باشد بوئی از معرفت و حقیقت برده است .– درد و بی قراری در طلب چیزی ، کلید باب وصال است . درد باطنی انگیزه ای است قوی در کشف حقایق . هر کس که بیمار دل و عشق باشد . او بیدارتر است یعنی از اسرار الهی و جبر حقیقی بوئی برده است .شرح و تفسیر بیت 629هر که او بیدارتر ، پر دردتر / هر که او آگاه تر ، رخ زردترهر کس بیدارتر باشد دردش بیشتر است و هر کس آگاهتر باشد اندوهش بیشتر . [ هر چه آدمی از حقیقت بیشتر آگاه باشد دردمندتر است زیرا خلاها و نقیصه های بشری را بیشتر می بیند .شرح و تفسیر بیت 630گر ز جبرش آگهی ، زاریت کو ؟ / بینش زنجیر جباریت کو ؟اگر تو واقعا از قدرت و تسلط بی چون خداوندی آگاهی پس چرا زاری و خاکساری اظهار نمی کنی و در دام غرور و سرمستی به سر می بری .– مولانا در رد بهانه های جبریانه می گوید : اگر واقعا به جباریت خدا یقین داری چرا از او استدعا نمی کنی که تو را از انحطاط اخلاقی برهاند ؟ چرا تکبر و نخوت پیشه کرده ای ؟ آدم اسیر و دربند که این همه تفاخر نمی کند پس معلوم می شود که با عقیده جبر ، سرپوشی بر احطاط اخلاقی خود نهاده ای .شرح و تفسیر بیت 631بسته در زنجیر ، چون شادی کند ؟ / کی اسیر حبس ، آزادی کند ؟مثلا کسی که به زنجیر کشیده شده باشد چگونه شادی سر دهد و کسی که به زندان حبس افتاده کی می تواند احساس آزادی کند ؟شرح و تفسیر بیت 632ور تو می بینی که پایت بسته اند / بر تو سرهنگان شه بنشسته اند مثلا اگر تو می بینی که دست و پایت را بسته اند و ماموران شاه بر تو مسلط شده اند .شرح و تفسیر بیت 633پس تو سرهنگی مکن با عاجزان / زآنکه نبود طبع و خوی عاجز ، آندر ادامه بیت قبل ، پس تو بر مردم ناتوان چیرگی مجو زیرا که طبع و سرشت ناتوانان این نیست که بر دیگران سلطه جوئی کنند . [ عارف حقیقی ، طریق تواضع و خاکساری پیشه خود می کند . نه تنها تکبر نمی ورزد یلکه فروتنی های سالوس گرانه نیز نمی کند ] .شرح و تفسیر بیت 634چون تو جبر او نمی بینی ، مگو / ور همی بینی ، نشان دید کو ؟تو اگر در باطن خود جباریت خداوند را نمی بینی بیهوده از آن دم مزن و اگر مقام جباریت خدا را می بینی علامت و نشان آن کو و کجاست ؟شرح و تفسیر بیت 635در هر آن کاری که میل استت بدان / قدرت خود را همی بینی عیان هر کاری که مطابق با امیال و شهوات توست و آرزو داری بدان برسی ، در این کارها احساس قدرت و اختیار می کنی و فخر می فروشی که این منم که به چنین توفیقی رسیده ام .شرح و تفسیر بیت 636در هر آن کاری که میلت نیست و خواست / اندر آن جبری شدن ، کین از خداستولی نسبت به هر کاری که بدان تمایل نداری ، در آن کار خود را جبری نشان می دهی و می گوئی : این کار خداست و آن را به خدا نسبت می دهی .– دو بیت اخیر ، اعتراض دیگری است بر جبریان که فعلشان متناقض است . برای آنکه هر کاری که مطابق میل و شهوت نفسانی آنان باشد دو اسبه بدان می تازند و ده مرده برای حصول آن می کوشند و خویبش را دارای قدرت موثر و مختار مطلق می بینند ولی کاری که مخالف میلشان باشد به خدا باز می گذارند و پای قضا و تقدیر الهی را به میان می کشند و خود را مجبور و معذور وانمود می کنند و این یکی دیگر از نفاق بشر است . آن نفاق که با همه کس حتی با خدا هم بکار می برد . در صورتیکه اگر انسان قادر بر فعل نباشد در هیچ موردی نباید کوشش کند و همه جا باید به تاثیر قدرت الهی و جریان قضا نظر افکند .شرح و تفسیر بیت 637انبیا در کار دنیا جبری اند / کافران در کار عقبی جبری اندپیامبران در کارهای مربوط به دنیا جبری هستند یعنی از روی هوای نفس به دنیا رغبتی نشان نمی دهند بلکه از سر ضرورت و مصلحت و اجبار به کارهای دنیوی روی آرند زیرا آنان مامورند که با مردم حشر و نشر کنند ولی کافران در امور مربوط به آخرت جبری هستند یعنی بدان تمایلی نشان نمی دهند مگر از روی اجبار . [ جبری که در این ابیات مورد نقد قرار گرفته ، جبر اخلاقی است نه جبر کلامی و فلسفی ] .شرح و تفسیر بیت 638انبیا را کار عقبی ، اختیار / جاهلان را کار دنیا اختیارپیامبران کارهای مربوط به آخرت را انتخاب می کنند ولی نادانان در پی کارهای دنیوی و مادی می روند و برای بدست آوردنش حرص می زنند .شرح و تفسیر بیت 639زآنکه هر مرغی به سوی جنس خویش / می پرد او در پس و جان ، پیش پیشزیرا هر پرنده ای به سوی جنس خود می پرد و روح پیشاپیش جسم می پرد و جسم به دنبال او ، یعنی در افعال و حرکات و سکنات تابع روح است . [ هر کس به سوی جان و جوهر و اصل خویش می رود . همچنانکه هر پرنده با همجنس خود پرواز می کند ] .شرح و تفسیر بیت 640کافران چون جنس سجین آمدند / سجن دنیا را خوش آیین آمدندکافران چون همجنس و همسنخ دوزخ هستند زندان (سجن) دنیا را با روی خوش و رضایت تام و تمام اختیار کرده اند . ( سَجین = کلمه ای است که ریشۀ فارسی دارد و در قرآن کریم نیز آمده است به معنی ثابت ، دائم و سخت و نیز چاهی است در دوزخ / خوش آیین آمدن = چیزی را با روی خوش و رضایت کامل پذیرفتن ) [ عرفا و صوفیه سجین را جنبه سفلی و پست نفس انسان دانند که اعمال زشت در آن مصور و مجسم گردد . در آیه 7 سوره مطففین آمده است “همانا نامه اعمال تبهکاران در فروترین مرتبه دوزخ قرار دارد” . سجن دنیا به معنی “زندان دنیا” که مقتبس است از حدیث “دنیا زندان مومن است” ( احادیث مثنوی ، ص 11 ) ]شرح و تفسیر بیت 641انبیا چون جنس علیین بدند / سوی علیین جان و دل شدنداما پیامبران چون از جنس ملکوت اعلی آفریده شده اند ، مرغ جان و دلشان به سوی ملکوت اعلی پر گشوده است . [ علیین به معنی آسمان هفتم ، بهشت . آنجا که نامه عمل فرشتگان است . ملکوت اعلی یا جنبه علوی نفس انسان که اعمال نیک در آن مصور گردد . در آیه 18سوره مطففین آمده است “همانا نامه نیکان در بالاترین مرتبه بهشت قرار دارد” .شرح و تفسیر بیت 642این سخن پایان ندارد ، لیک ما / باز گوییم آن تمامی قصه رااسرار و حقایقی که ما به گفتار در آوردیم پایان یافتنی نیست اما اینک در صدد آن هستیم که همه آن قصه را به پایان رسانیم .

در مصرع دوم بیت دهم (جان فدای آن چه نا پیداست باد )صحیح است.لطفا اصلاح شود

در بیت دهم مصرع دوم (جان فدای آنچه نا پیداست باد )صحیح است .لطفا اصلاح شود

درود، بنده نسخه‌ای چاپی از نشر مشعل اصفهان، چاپ سال ۱۳۶۰ که بعد از مقابله با پنج نسخه قدیمه بسعی و اهتمام و تصحیح رینولد الین نیکلسون به نتیجه رسیده دارم که در بیت دهم اینگونه آورده شده است: حمله‌اشان پیداست و ناپیداست باد آنک ناپیداست از ما گم مباد که به نظر حقیر، با این اصلاح مفهوم بیت بهتر رسانده میشود.

تفسیر ابیات ۲۱ و ۲۲ فوق: خداوند در بخشی از آیه ۱۷ سوره مبارکه انفال می‌فرماید: "وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ" یعنی اینکه، چون تو تیر افکندی نه تو بلکه خدا افکند. و لذا در بیت اول با استناد به همین آیه به انسان یادآوری می‌کند، که همه امور بدست تو نیست ( با اختیار تو) بلکه، نیرویی ماورا تصور بشر در جهان هستی حاکم است (جبر الهی). و لذا در بیت دوم می‌گوید اگر هم عملی را انجام‌ دهیم، این مشیّت الهی بوده که بواسطه ما آن امر محقق شده است.

ما نبودیم و تقاضامان نبود لطف تو ناگفته ی ما  می شنود.   خداوند مهربان‌تر از آن چیزی ست که در ذهن ما می‌گنجد 💚  ما کمان و تیر اندازش خدا،،،،من کمان هستم و تیرانداز خداست و اختیار من در دست اوست،ولی تیر را من با اعمال و رفتار خود انتخاب می‌کنم پس تمرکزم روی خودم است برای انتخاب های درست درحالی که میدانم تیرانداز قدرتمندی هست که تعیین میکند این تیر به کدام سو کجا و چگونه پرتاب شود و نتیجه در دست اوست پس توکل می‌کنم،،،، من از جبر و اختیاری که مولانا در موردش فرموده این رو برداشت کردم.        

بسیار زیبا و منطقی . از قانع کننده‌ترین مطالبی بود که در مورد جبر و اختیار شنیده‌ام. احسنت

هم از نظر معنی عالی و هم از نظر صورت. محشر بود.

ضمن تشکر از کوروش عزیز و مدیر فخور ، عزیز ، سایت تاریخ ما ، البته لطفاً بدینصورت اصلاح شود: ما عدم هائیم و هستی های ما  تو وجود مطلقی ، فانیم ما