مولانا:قوم گفتندش که کسب از ضعف خلق لقمهٔ تزویر دان بر قدر حلق

در بیت 7 و 8 دیده به معنی بینش است !بینش خداوند را جایگزین بینش خود کن که جایگزین خوبی است ! ( نعم العوض ) از این طریق میتوانی به تمام خواسته هایت برسی !

قدما فضولی را فاعل میدانستند و فضول را مصدر !

اینکه مردم عیال خداوند هستند گویا بازگفتی از رسول الله ص است که عبد الله بن مسعود از ایشان باز اورده است .

برای بلا خود مولانا در دیگر جایگاه های مثنوی لغت جسک را به کار برده است .

عیال به فارسی یال است و گویا ریشه عیال عربی است .

برای حیله رودکی دلام را نیز بکار برده است .

مرکب می شود راهور ، برای وسیله نقلیه که به تازگی وسیطه نقلیه هم برایش رایج شده است راهور در کنار خودرو زیبنده است .

طفل تا گیرا و تا پویا نبودمرکبش جز گردن بابا نبودمولانا در اینجا انسان را پیش از گرفتار شدن در ذهن که گمان میبرد اکنون علم را فرا گرفته و همه چیز را میداند و پوینده شده است ، مانند طفلی ست که تکیه گاه و مرکب او گردن پدر بوده و او تسلیم محض در برابر خواست پدر میباشد تا هرجا که صلاح بداند او را به همراه خود به آنجا ببرد .چون فضولی گشت و دست و پا نموددر عنا افتاد و در کور و کبوداما پس از آنکه خود را فضول و دانشمند دانسته و گمان میبرد زمان حرکت بر اساس دانش خود داشته و اصطلاحا دست و پای او رشد میکند و قصد اداره امور بر اساس دانستنهای خود را مینماید ، پس درآنجاست که در ستیزه گری و نابینایی باطنی افتاده و زشت روی و کبود میگردد . در اینجا انسان خود را بی نیاز از خدا و یاری او دانسته و امور خود را بر مبنای دانش ذهنی و مستغنی از خدا یا زندگی به انجام میرساند که البته غالباً همراه با درد و عدم موفقیت توام میشود . جانهای خلق پیش از دست و پامی‌پریدند از وفا اندر صفامیفرماید حان اصلی انسان که از جنس خداست تا پیش از اینکه خود را عالم بیابد و از طریق ذهن و دست و پای خود بخواهد جهان پیرامون خود را بنگرد و بر اساس این دید فکر و عمل کند به دلیل اینکه دید او با دید خدا یکی بود و دید خدا نیز همه صفا و پاکی و شادی میباشد ، پس چنین انسانی بر اساس پیمان معروف به الست با خداوند خود را هم او می دانست و به رسم وفای به عهد خود ، با آن پاکی و صفای خدا یکی میگردید . یعنی هیچ چیزی حایل خدا و انسان نبود تا اینکه امر اهبطو آمد . چون بامر اهبطوا بندی شدندحبس خشم و حرص و خرسندی شدندو انسان پس از هبوط و در بند و گرفتار شدن در جسم و فرم ، در واقع انسان زندانی خشم و حرص و هیجانات خود مانند ترس و خوشی های زود گذر و سایر خرسندی ها و هیجانات کاذب شده و از اصل خدایی خود دور میشود . اما مولانا و سایر بزرگان برای نجات انسان از این زندان بپا خاستند تا انسان در این جهان فرم بتوانند به اصل خدایی خود زنده شده و دوباره جان شود .

در ببست و دشمن اندر خانه بودحیلهٔ فرعون زین افسانه بودصد هزاران طفل کشت آن کینه‌کشوانک او می‌جست اندر خانه‌اشاشاره است به داستان پرورش یافتن حضرت موسی س در خانه فرعون از کودکیاتفاقا فرعون این موضوع را به روی موسی هم می آورد! وقتی که موسی برای دعوت و هدایت فرعون رفته است:قَالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ ﴿الشعراء: 18﴾[فرعون] گفت آیا تو را از کودکی در میان خود نپروردیم و سالیانی چند از عمرت را پیش ما نماندی (الشعراء:18)

دلیل جنگ خون ریزی تنگی و پایین بودن عالم ناسوت است

اهبطوا اشاره است بهقال اهبطوا بعضکم لبعض عدو ولکم فی الأرض مستقر ومتاع إلی حین

جانهای خلق پیش از دست و پامی‌پریدند از وفا اندر صفاچون بامر اهبطوا بندی شدندحبس خشم و حرص و خرسندی شدنداهبطوا اشاره است بهوقلنا اهبطوا بعضکم لبعض عدو

شرح و تفسیر بیت 915قوم گفتندش که کسب از ضعف خلق /لقمه تزویر دان بر قدر حلققوم نخچیران به شیر گفتند : رها کردن توکل و از پی کسب و تلاش رفتن ، ناشی از ضعف ایمان مردم است . مردم به تلاش می افتند تا لقمه ای به اندازه حلق خود فراهم آرند . و هر کس به اندازه حرص و آزش می کوشد و می جوشد تا به مقصودش برسد پس هرچه انسان حریص تر باشد سعی اش نیز به همان نسبت بیشتر است . [ نیکلسون می گوید : ضعف و سستی ایمان ، مردان را به اعمال ناشی از انگیزه های خود پرستی می کشاند . هر اندازه خود پرستی و انانیت آنان بیشتر باشد . اعمال آنان باطل تار و ریاکارانه تر است . ]شرح و تفسیر بیت 916نیست کسبی از توکل خوب تر / چیست از تسلیم ، خود محبوب تر ؟هیچ کسب و تلاشی از توکل بهتر نیست . چه چیزی از تسلیم شدن در برابر تقدیر خدا پسندیده تر است . [ صوفیه تسلیم را نزدیک ترین مرتبه به توحید ذاتی و برترین مرتبه در سیر فی الله می دانند . جرجانی می گوید : تسلیم عبارت است از فرمانبرداری از خدا و ترک اعتراض از آنچه مورد رضایت او نیست و با خشنودی ، قضای الهی را پذیرفتن . ]شرح و تفسیر بیت 917بس گریزند از بلا سوی بلا / بس جهند از مار ، سوی اژدهاآنانکه از توکل غافل هستند و از پی اسباب دنیوی می روند . ای بسا از بلائی به سوی بلائی دیگر بگریزند و ای بسا بلای دومی عظیم تر و سخت تر از بلای اولی باشد مانند اینکه از مار فرار کنند و گرفتار اژدها شوند .شرح و تفسیر بیت 918حیله کرد انسان و ، حیله اش دام بود / آنکه جان پنداشت ، خون آشام بودانسان برای نیل به مقصود خود حیله ها بکار می برد و تدبیرها می اندیشد ولی همین حیله ها و تدبیرها دام او می شود و انسان چیزی را که جانفزای خود می پندارد ای بسا جان ستان او شود .شرح و تفسیر بیت 919در ببست و دشمن اندر خانه بود / حیله فرعون ، زین افسانه بودمثلا انسان درها را به روی مردم می بندد تا از گزند دشمن خود دور بماند در حالیکه دشمن در خانه او ساکن است . حیله فرعون نیز از همین سنخ بود . [ دشمن اصلی انسان نفس اماره است در حالیکه او از این امر غافل است . اشاره بیت به حیله فرعون است که درها را بست در حالیکه دشمن او یعنی حضرت موسی (ع) در خانه او رشد کرد و به موقع ، اساس حکومت وی را به باد فناداد . ]شرح و تفسیر بیت 920صد هزاران طفل کشت آن کینه کش / و آنکه او می جست ، اندر خانه اشفرعون کینه توز صدها هزار کودک را کشت ولی آنکس که به دنبالش بود در خانه اش سالم به سر می برد . [ فرعون که پسران بنی اسرائیل را می کشت تا حکومتش تباه نشود غافل از این بود که بر هم زننده کاخ حکومتی او یعنی حضرت موسی (ع) در سرای او پرورش می یابد . ]شرح و تفسیر بیت 921دیده ما چون بسی علت دروست / رو فنا کن دید خود در دید دوستچون چشم ما دچار بیماری ظاهر بینی است پس باید این دیده ظاهرین را در دید حضرت دوست محو و فانی کنی تا در دیدن حقیقت امور به خطا نروی .شرح و تفسیر بیت 922دید ما را دید او نعم العوض / یابی اندر دید او کل غرضبه جای دید ما دید حضرت دوست ، بهترین عوض است . یعنی اگر دید خود را در دید حضرت حق محو و فانی کنیم و به جایش دید او را به دست آریم این کار پرفایده ترین داد وستد است زیرا در دید حضرت حق همه مطلوب ها و مقصودها حاصل آید .شرح و تفسیر بیت 923طفل ، تا گیرا و تا پویا نبود / مرکبش جز گردن بابا نبود برای مثال ، تا وقتی که طفل هنوز قدرت بدنی نیافته و پا نگشاده و راه نیفتاده است بر دوش پدرش می نشیند . [ بیت فوق تمثیلی است برای تبیین این مطلب که هر کس از جهد و تلاش و تدبیر شخصی خود دست کشد و توکل پیشه کند از رنج و تشویش عمل بیاساید . این ابیات که از زبان نخچیران گفته آمده مبین عقیده آن دسته از صوفیه است که توکل را با سعی بشری منافی می دانند ولی مولانا این نظر را نمی پذیرد . ]شرح و تفسیر بیت 924چون فضولی گشت و دست و پا نمود / در عنا افتاد و در کور و کبودهمینکه طفل نیرومند می شود و دست و پایش نیرو و قوتی می گیرد دچار زحمت و مشقت می گردد . زیرا بار مسئولیت خود را باید خود بر دوش کشد . (عنا ، کور و کبود به معنی زحمت و مشقت است) .شرح و تفسیر بیت 925جانهای خلق پیش از دست و پا / می پریدند از وفا اندر صفامثال دیگر ، ارواح انسانها پیش از آنکه در کالبدهای عنصری و مادی که دارای دست و پا و اعضاء و جوارح است وارد شوند و به جهان محسوسات هبوط کنند در حالت تجرد و روحانیت محض بودند و از مرتبه وفا به مرتبه صفا پرواز می کردند . [ ارواح آدمیان تا وقتی که در عالم مجردات و فوق الاسباب زندگی می کردند هیچ رنج و تشویشی نداشتند اما همینکه به جهان اسباب هبوط کردند و اوصاف متضاد از حرص و قناعت بر آنها غالب آمد و قهرا تردد میان اوصاف متضاد روح آدمی را جریحه دار می کند . ]شرح و تفسیر بیت 926چون به امر اهبطوا بندی شدند / حبس خشم و حرص و خرسندی شدندوقتی که روح های ما با فرمان “اهبطوا = هبوط کنید” مقید و محبوس در کالبدهای جسمانی شدند به صفاتی مانند خشم و آز و قناعت یا به هواهای نفسانی خرسند شدند . [ اهبطوا مقتبس است از آیه 36 و 38 سوره بقره و 24 سوره اعراف . در آیه 38 سوره بقره آمده است . ” گفتیم فرود آیید جملگی شما از بهشت . اگر هدایتی از من به سوی سوی شما رسید . آنها که هدایت مرا پیروی کنند . نه بیمی دارند و نه اندوهی ” ]شرح و تفسیر بیت 927ما عیال حضرتیم و شیر خواه / گفت : الخلق عیال للالهما بندگان و مخلوقات ، خانوار و روزی خوار حضرت حق تعالی هستیم و طفلان شیرخوار او و همچنان به درگاه او نیازمند هستیم . [ پیامبر (ص) می فرمایند : ” همه مردم خانوار خداوند هستند و کسی که برای مردم سودمندتر باشد نزد خدا محبوب تر است ” ]شرح و تفسیر بیت 928آنکه او از آسمان باران دهد / هم تواند او ز رحمت نان دهدآن خداوندی که از آسمان باران می باراند . هم او قادر است که از رحمت و احسان خویش بر بندگانش نان و روزی دهد . [ مفاد این بیت تایید توکل فاقد سعی و عمل است از زبان نخچیران . با این براهین قاطع و دلائل دلنشین ، زنجیره بحث به انتها نمی رسد و مولانا ، دلائلی دیگر در رد این مسئله از زبان شیر اقامه می کند و بدین سان این بحث دلکش اوجی دیگر می گیرد . ]