مولانا:این سخن پایان ندارد هوش‌دار هوش سوی قصهٔ خرگوش دار

رابطة علم و اختیار با جبّاری خداوندمقام علم:مولانا در حکایت خرگوشی که شیر درنده ای را به حیله می کشد و نخجیران جنگل را از چنگ او می رهاند، برمقام علم و عقل تاکید می کندو می گوید مسخر گشتن طبیعت و سایر مخلوقات توسط بشر، ثمرة علم اوست:گوش خر بفروش و دیگر گوش خر کین سخن را در نیابد گوش خرخاتم ملک سلیمانست علم جمله عالم صورت و جانست علمآدمی را زین هنر بیچاره گشت خلق دریاها و خلق کوه و دشتاسم و مسما:در واقع شیر فریب لفاظی هایو شیرین زبانی های خرگوش و نخجیران را خورد و به دام افتاد:راه هموارست زیرش دامها قحطِ معنی درمیان نامهالفظ ها و نامها چون دامهاست لفظ شیرین، ریگ آب عمر ماستعلم آموزی و اختیار:پس مولانا توصیه می کند که باید نزد صاحبدلی تلمذ کنی و حکمت آموزی تا روزی خودت حکیم و صاحب رای شوی و از حفظ کردن (لوح حافظ) به مقام کشف و اجتهاد (لوح محفوظ و در امان) برسی:منبع حکمت شود حکمت‌طلب فارغ آید او ز تحصیل و سببلوح حافظ لوح محفوظی شود عقل او از روح محظوظی شودشاگردی عقل را بکنی تا بتوانی از عقل برگذری؛ چنان که پیامبر در معراج از مقام جبرئیل (یعنی عالم عقل و جبروت) بر گذشت:چون معلم بود عقلش ز ابتدا بعد ازین شد عقل شاگردی وراعقل و جبرئیل:عقل چون جبریل گوید احمدا گر یکی گامی نهم سوزد مراتو مرا بگذار زین پس پیش ران حد من این بود ای سلطان جاننفی جبر و اثبات اسم جبار خدا:در این جا مولانا عقل و اختیار را در مقابل جبر کاهلانه می گذارد و با تاکید بر یک نکتة روانشناسانه از قول نبی(ص) می گوید اگر به شوخی خود را به مرض بزنی ، به واقع دچار آن می شوی:هر که ماند از کاهلی بی‌شکر و صبر او همین داند که گیرد پای جبرهر که جبر آورد، خود رنجور کرد تا همان رنجوریش در گور کردگفت پیغمبر که رنجوری به لاغ رنج آرد تا بمیرد چون چراغو با نکته بینی های ستودنی، معنی جباری خدا را روشن می کند و می گوید سالک باید با پای عقل چندان سلوک کند که پایش و دلش از فرط سلوک و کوشش بشکند. فقط آن گاه است که معنای اسم جبّار خداوند که همان شکسته بندی است، متحقق می شود و برای ادامة سلوک، براق در اختیارش می گذارند تا به سرعت به محبوب خود برسد:جبر چه بود بستن اشکسته را یا بپیوستن رگی بگسسته را چون درین ره پای خود نشکسته‌ای بر که می‌خندی؟ چه پا را بسته‌ای؟وانک پایش در ره کوشش شکست در رسید او را براق و بر نشستو دین و ایمانش رنگی دیگر می گیرد و تازه می شود و دیگر از سعد و نحس سرنوشت و از قلمرو تاثیر ستارگان آسمان خارج می شود:حامل دین بود او محمول شد قابل فرمان بد او مقبول شدتاکنون فرمان پذیرفتی ز شاه بعد ازین فرمان رساند بر سپاهتاکنون اختر اثر کردی درو بعد ازین باشد امیرِ اختر اوگر ترا اشکال آید در نظر پس تو شک داری در انشق القمرو این فرد می تواند قرآن را چنان که هست بفهمد نه از روی هوا و هوس و تفسیر به رای خود.تازه کردن ایمان برای فهم قرآن:تازه کن ایمان نی از گفت زبان ای هوا را تازه کرده در نهانتا هوا تازه‌ست ایمان تازه نیست کین هوا جز قفل آن دروازه نیستاما آنان که چنین مقامی ندارند، قران را از منظر فهم خردِ خود و هوای خود می فهمند و تاویل می کنند . حال آنکه باید خود را بشناسند و با هواهای نفسانی خود مبارزه کنند تا عروس قرآن، نقاب از چهره بردارد و معانی روشن و لطیف آن جلوه گری کنند:کرده‌ای تاویل حرف بکر را خویش را تاویل کن نه ذکر رابر هوا تاویل قرآن می‌کنی پست و کژ شد از تو معنی سنیو تمثیل زیبایی برای نقد فهم ظاهری قرآن و مگس گونة آن می زند. حکایت مگسی که به واسطة خردی و تنگی افق ادراکش، بول خر را دریا و برگ درخت را کشتی و خود را امیرالبحر قلمداد می کند:آن مگس بر برگ کاه و بول خر همچو کشتیبان همی افراشت سرگفت من دریا و کشتی خوانده‌ام مدتی در فکر آن می‌مانده‌اماینک این دریا و این کشتی و من مرد کشتیبان و اهل و رای‌زنبر سر دریا همی راند او عمد می‌نمودش آن قدر بیرون ز حدبود بی‌حد آن چمین نسبت بدو آن نظر که بیند آن را راست کوعالمش چندان بود کش بینش است چشمِ چندین، بحرِ همچندینش است صاحب تاویلِ باطل، چون مگس وهم او بول خر و تصویر خسولی کافی است که همین مگس حقیر دست از تفسیر به هوا و رای بردارد، تا سعادت پرنده ای چون همای را بیابد و از مقام مگسی بیرون شود:گر مگس تاویل بگذارد به رای آن مگس را بخت گرداند همایآن مگس نبود کش این عبرت بود روح او نه در خور صورت بود1/3/93

شرح و تفسیر بیت 1027این سخن پایان ندارد ، هوش دار / گوش ، سوی قصه خرگوش داراین گونه سخنان اسرار آمیز پایان پذیر نیست . به هوش باش و با حواس کامل به داستان خرگوش گوش فرا ده .شرح و تفسیر بیت 1028گوش خر بفروش و دیگر گوش خر / کین سخن را در نیابد گوش خرگوش خر یعنی گوش جسمانی و کلا حواس ظاهری را رها کن زیرا سخنان اسرار آمیز حقیقت را نمی توان با گوش جسمانی و حواس ظاهری درک کرد . [ گوش خر کنایه از گوش جسمانی است که فقط به محسوسات توجه دارد و سخنان لاهوتی را نشنود و یا گوشی است که از حد علوم نقلی و ظاهری فراتر نتواند رفت . ]شرح و تفسیر بیت 1029رو ، تو روبه بازی خرگوش بین / شیر گیری سازی خرگوش بینبرو نیرنگ بازی خرگوش را تماشا کن و ببین که این خرگوش چه سان شیر ژیان را به مغاک هلاک فرو می افکند .شرح و تفسیر بیت 1030خاتم ملک سلیمان است ، علم / جمله عالم صورت و ، جان است علمعلم به منزله نگین انگشتری سلیمان نبی است یعنی همانطور که طبق روایات و افسانه ها شوکت و قدرت سلیمان به انگشتری اش باز بسته بود و بدان وسیله برجن و انس و دیو و پری و دد و دام حکم می راند . علم باطنی و حقیقی نیز اگر بر قلبی نقش بندد آن کس بر همه موجودات جهان حاکم شود چرا که جهان به منزله کالبد است و علم باطنی به منزله روح و جان آن .شرح و تفسیر بیت 1031آدمی را زین هنر بیچاره گشت / خلق دریاها و خلق کوه و دشتتمام مخلوقات دریاها و دشت ها و کوهها به وسیله همین علم به تسخیر انسان درآمده اند . [ بیچاره گشتن در اینجا یعنی به تسخیر درآمدن و مسخر شدن . ]شرح و تفسیر بیت 1032زو پلنگ و شیر ، ترسان همچو موش / زو نهنگ بحر ، در صفرا و جوششیر و پلنگ مانند موش از انسان می ترسند و نیز نهنگ دریا از بیم انسان در پریشانی (صفرا) و تب و تاب است .شرح و تفسیر بیت 1033زو پری و دیو ، ساحل ها گرفت / هر یکی در جای پنهان ، جا گرفتدیو و پری از ترس انسان سواحل دریا را برای مسکن خود برگزیدند و هر یک از آنان در جایی پنهان ساکن شدند . [ بیت فوق ناظر است به این روایت طبری ” نخستین گروهی که در زمین سکنی کردند . جنیان بودند ولی تباهی پیشه کردند و خونها ریختند و از هم کشتار کردند تا اینکه خداوند ابلیس را با لشکری از فرشتگان به سوی آنان فرستاد و ابلیس با همراهانش به پیکار با جنیان پرداخت و آنان را به سوی جزایر دریاها و حواشی کوهها تار و متر کرد . ]شرح و تفسیر بیت 1034آدمی را دشمن پنهان ، بسی است / آدمی با حذر ، عاقل کسی استانسان دشمنان پنهانی فراوان دارد نظیر هواهای نفسانی یا اشخاص مختلف ولی انسان محتاط (حذر) ، خردمند است .شرح و تفسیر بیت 1035خلق پنهان ، زشتشان و خوبشان / می زند بر دل ، به هر دم کوب شانمخلوقات پنهانی ( اعم از شیطان و فرشته و آدمیان شیطان صفت و فرشته خو ) وسوسه ها و الهامات نیکشان بر دل اثر می نهد یعنی تاثیر وسوسه شیاطین و الهام فرشتگان قهرا قلب آدمی را منفعل می کند .شرح و تفسیر بیت 1036بهر غسل از در روی در جویبار / بر تو آسیبی زند در آب ، خاربرای مثال ، اگر برای شست و شوی خود داخل جویباری شوی . خاری که در آب است به تو آسیب می رساند .شرح و تفسیر بیت 1037گرچه پنهان خار در آب است پست / چونکه در تو می خلد ، دانی که هستاگر چه خار در میان آب ، بسیار کوچک و پنهان است ولی همینکه به بدنت فرو رفت در خواهی یافت که خاری هم در آب وجود دارد . [ دو بیت اخیر تمثیلی است برای توضیح اینکه فرشته و شیطان یا انواع مردمان خوب و بد چگونه موجب حدوث اندیشه ها و خیالات خوب و بد در آدمی می شوند . همانطور که سوزش بدن در میان آب از جسمی تیز همچون خار حادث می شود . وقتی نیز کسی را ملاقات می کنیم و بعد از این ملاقات در عمق روح و روانمان تاثیر و انفعالی خوب یا بد را احساس می کنیم . باید بدانیم که این حالت در ما بی علت نیست . ای بسا از امواج روحی و اخلاقی او تاثیر گرفته باشیم بی آنکه آن را به حساب بیاوریم . یا ممکن است در گوشه ای نشسته ایم و ناگاه حالتی خوب یا بد بر ما عارض می گردد . ای بسا این حالت نتیجه الهام ملکی یا القای شیطانی باشد . ]شرح و تفسیر بیت 1038خار خار وحی ها و وسوسه / از هزاران کس بود ، نی یک کسهپریشانی خاطر ( خاژ خار ) و تشویش هایی که بر اثر الهامات ملکی و وسوسه های شیطانی بر دل تو وارد می شود از جانب هزاران نفر است نه یک نفر . [ هر نوع خیال و اندیشه ای که بر دل می گذرد . حدوث آن مسبوق است به اسباب و علل بسیار و مختلف که در طول عمر و مدت زندگی از مسموعات و مشاهدات و آنچه انسان خوانده و بدان مصادف شده ، به یکدیگر پیوسته و زمینه را برای قبول تاثر از سبب اخیر که برخورد و یا شنیدن و دیدن و یا تذکر امر ذهنی است فراهم ساخته . بنابراین وحی قلب و اندیشه نیک و وسوسه یا خیال زشت و پلید ، به منزله ظهور نتیجه آن اسباب و علل اعدادی است که به مرور زمان مانند حلقه های زنجیر درهم افتاده و اتصال یافته است . هر چند که به حسب ظاهر ، ما سبب اخیر را ممکن است دریابیم و از اسباب گذشته و دور غافل مانده باشیم . ]– خواطر اربعه : صوفیه خواطر را بر چهار نوع دانسته اند . 1- خاطر حقانی : علمی است که حق تعالی بی واسطه در دل اهل قرب افکند . 2- خاطر ملکی : آن است که آدمی را بر خیرات و طاعات انگیزد و از معاصی دور دارد . 3- خاطر نفسانی : آن است که آدمی را بر شهوات و اغرض باطل ترغیب کند . 4- خاطر شیطانی : آن است که باعث زشتی ها و مکاره گردد . [ فرق خاطر حقانی و ملکی آن است که خاطر حقانی را هیچ خاطر دیگر معارض نشود اما با وجود خاطر ملکی ، معارضه نفسانی ممکن است . ولی فرق میان خاطر نفسانی و خاطر شیطانی آن است که خاطر نفسانی به نور ذکر منقطع نشود و همچنان اصرار کند تا به غرض رسد ولی خاطر شیطانی به نور ذکر منقطع شود . اگر چه ممکن به نوعی دیگر درآید و خواهد که بنده را اغوا کند . ] ( ماخذ خواطر اربعه . مصباح الهدایة صفحه 103 تا 107 و مفاتیح اتلغیب صفحه 351 تا 366 )شرح و تفسیر بیت 1039باش تا حس های تو مبدل شود / تا ببینیشان و مشکل ، حل شودصبر کن تا حواس نفسانی تو به ادراک معنوی دگرگون شود و پس از آن دگرگونی به همه چیز نگاه کن تا بتوانی حقایق را ببینی و مشکل تو حل شود .شرح و تفسیر بیت 1040تا سخن های کیان ، رد کرده ای ؟ / تا کیان را سرور خود کرده ای ؟آن وقت در خواهی یافت سخنان و الهامات چه بزرگانی ( اعم از فرشتگان و فرشته خویان ) را رد کرده ای و چه کسانی ( اعم از شیاطین و شیطان صفتان ) را سرمشق خود ساخته ای . [ دو بیت اخیر اشاره می دارد که حواس و ادراکات سالک مادام که در تصرف هوی و شهوت نفسانی است حقیقت را مشاهده و دریافت نتواند کرد زیرا غلبه نفس ، احوال نفسانی را از اعتدال بیرون می برد و به سوی افراط و تفریط می کشاند و در چنین حالتی حق را به صورت باطل و باطل را در کسوت حق می بیند . حکیم سبزواری در صفحه 43 شرح اسرار بیان می دارد . ” هر یک از صفات ذمیمه ، شعبه هایی دارد از اینرو وسوسه کنندگان بسیارند . به عنوان مثال در شهوت پرستی ، خوک را سرمشق خود کرده اند و در حرص ، مورچه را و در خشم ، سگ را و … ]

آدمیِّ باحَذَر، عاقل‌کسی است

آدمی فربه شود از راه گوشجانور فربه شود از حلق و نوش(مثنوی-دفترششم)گوشی که نشنود ز خدا گوش خر بوداز حق شنو تو هر نفسی دعوت مبینحلقه به گوش شه شو و حلق از رسن بخرمردم ز راه گوش شود فربه و سمین(دیوان کبیر-غزل2046)تمام دوستان خوش بیان داشتندوصحیح گفته اند ودر تکمله نوشتار جناب سروش درپاسخ به جناب بابک باید گفت:در این بیت صنعت ایهام بکاربرده شده است و کلمه خر درآخرمصرع اول بعنای فعل امر خریدن است وکلمه خر درپایان مصرع دوم به معنی دازگوش و حمار است پس خر ردیف و گوش قافیه استیا حق

بنظر این بیت ایراد داردگوش خر بفروش و دیگر گوش خرکین سخن را در نیابد گوش خرقاعده ی قافیه اجرا نشده( دیگر و نباید، هم قافیه نیستن)و اینکه گوش خود بنظر درست تر میاد

در پاسخ به بابک عزیز؛ خر در پایان مصرع نخست فعل امره و در مصرع دوم اسم. و چون دو واژه یکی نیستن، قافیه در شمار میان.