مولانا:چونک نزد چاه آمد شیر دید کز ره آن خرگوش ماند و پا کشید

در متن‌های درست‌تر به جای مخفی در پاره‌ی مرد مخفی لدی ...اخ؛ آمده مرء مخبوء لدی ... و این درست‌تر باید باشد.

اخ در اصلاحیه، الخ بوده است. نسخه‌ی مورد اشاره هم قونیه است که درست‌تر است.

شرح و تفسیر بیت 1263چونکه نزد چاه آمد شیر ، دید / کز ره ، آن خرگوش ماند و پا کشیدهمینکه شیر نزدیک چاه رسید . دید که خرگوش ایستاده و پای خود را واپس کشیده است . [ خرگوش عمدا از شیر عقب تر ماند تا بتواند حیله خود را بهتر کار بندد ]شرح و تفسیر بیت 1264گفت : پا واپس کشیدی تو؟ / پای را واپس مکش ، پیش اندر آشیر که حالت خرگوش را دیده بود پرسید : ای خرگوش چرا عقب ایستاده ای ؟ گام به عقب مگذار و جلو بیا .شرح و تفسیر بیت 1265گفت : کو پایم ؟ که دست و پای رفت / جان من لرزید و دل از جای ، رفتخرگوش در پاسخ شیر گفت : پایم کجا بوده ؟ دست و پایم از کار افتاده است . جانم از ترس می لرزد و دلم از جا کنده شده است .شرح و تفسیر بیت 1266رنگ و رویم را نمی بینی چو زر ؟ / ز اندرون ، خود می دهد ، رنگم خبرمگر نمی بینی که رنگ و رویم مثل طلا زرد شده است ؟ رنگ رخسار خبر می دهد از حال درون .شرح و تفسیر بیت 1267حق ، چو سیما را معرف خوانده است / چشم عارف سوی سیما مانده استاز آنجا که حق تعالی ، سیما و رخساره را نشان دهنده احوال درون دانسته از اینرو عارفان ربانی از دیدن چهره و نشانه های ظاهری اشخاص ، راز درون آنان را می شناسند . [ اشاره بیت به قسمتی از آیه 46 سوره اعراف ” و بر جایگاه اعراف ، مردانی نشسته اند که به سیمایشان شناسند ” و همچنین آیه 29 سوره فتح ]شرح و تفسیر بیت 1268رنگ و بو ، غماز آمد چون جرس / از فرس آگه کند باگ فرسرنگ و بو یعنی علائم ظاهری مانند زنگوله ، درون را آشکار می کند همینطور شیهه اسب نیز نشان می دهد که اسبی وجود دارد .شرح و تفسیر بیت 1269بانگ هر چیزی رساند زو خبر / تا بدانی بانگ خر از بانگ درصدای هر چیزی از ذات و درون آن چیز خبر می دهد تا بتوانی صدای در را از بانگ خر تشخیص دهی . [ در چهار بیت اخیر این مطلب بیان شد که همه حرکات و رفتارها و انعکاسات خارجی انسان ، ناشی از احوال درونی اوست . و اگر با نظری تیز و ذهنی دقیق بدین آثار نگریسته شود زوایا و خبایای ضمیر آدمیان آشکار آید . هر چند که شخص بکوشد تا باطن خود را بپوشد . باز از نظر تیز کاوندگان ژرف بین پوشیده نماند . مولانا در چند بیت اخیر برای تفهیم این مطلب چند مثال حسی مانند رنگ ، بو و صداهای مختلف را بیان کرد . ]شرح و تفسیر بیت 1270گفت پیغمبر : به تمییز کسان / مرء مخفی لدی طی اللسانپیامبر (ص) در باره احوال آدمیان فرموده است : آدمی در زیر زبان خود پنهان است زیرا زبان ترجمان دل است . [ اصل این حدیث اینگونه روایت شده است ” جوهر آدمی در زیر زبانش پنهان است نه در زیر جامه اش ” همچنین گفتاری مشابه با همین کلام از امیر مومنان (ع) روایت شده است ” سخن بگویید تا شناخته شوید همانا جوهر درون آدمی در زیر زبانش نهفته است ” ]شرح و تفسیر بیت 1271رنگ رو از حال دل دارد نشان / رحمتم کن ، مهر من در دل نشانرنگ رخساره خبر می دهد از حال درون . بر من رحمی آور و محبتم را در دلت جاری ده . [ مصراع اول تداعی کننده ضرب المثل ” رنگ رخساره خبر می دهد از سر ضمیر ” است . مانند رنگ زردم را ببین احوال زارم را بپرس . ]شرح و تفسیر بیت 1272رنگ روی سرخ دارد ، بانگ شکر / بانگ روی زرد باشد ، صبر و نکردر عالم محسوسات و جهان مشهودات ، هر چیزی نشانی دارد مثلا چهره سرخ دلالت می کند بر خوشی احوال ، و این مستلزم شکر و سپاس است و رنگ زرد نشان غم و اندوه و رنجوری است که در بعضی افراد موجب صبر و شکیبایی می شود و در بعضی موجب کفر و ناسپاسی .شرح و تفسیر بیت 1273در من آمد آنکه دست و پا برد / رنگ روی و قوت و سیما بردبر من چیزی عارض شد که دست و پایم را سست کرد و رنگ رخساره و نیرو و جلوه ام را دگرگون کرد . [ این بیت اشارت دارد به اینکه هر گاه به شیر مرگ بیندیشد و مرگ را نزدیک ببیند به افسردگی و پژمردگی گراید الا اهل ایمان . مولانا در ابیات ذیل ، احوال مرگ را از زبان خرگوش بیان می دارد . ]شرح و تفسیر بیت 1274آنکه در هر چه درآید ، بشکند / هر درخت از بیخ و بن ، او برکندآن چیزی که به چیز عارض شود . او را می شکند و هر درختی را از ریشه برمی اندازد به من نزدیک شد .شرح و تفسیر بیت 1275در من آمد آنکه از وی گشت مات / آدمی و جانور ، جامد ، نباتبر من چیزی عارض شد که اگر بر هر یک از آدمیان و جانوران و جمادات و گیاهان در می آمد ، عاجز و درمانده می شدند و چاره ای جز تسلیم نداشتند . [ مرگ هیچ تفاوتی میان موجودات قائل نیست . بر همه جریان می یابد و حتی گردن کشان را به زانو در می آورد . ]شرح و تفسیر بیت 1276این خود اجزائند کلیات ازو / زرد کرده رنگ و فاسد کرده بوآنچه گفتیم در باره حال اجزای عالم به هنگام عروض مرگ بود . حتی عناصر کلی نیز در برابر مرگ ، رنگشان می پرد و خود را می بازند . بس که شیر مرگ پرصولت و پر قدرت است . [ منظور از کلیات یا عناصر اربعه است یا موالید ثلاثه . عناصر اربعه عبارتند از باد و خاک و آب و آتش . و موالید ثلاثه یعنی نبات و جماد و حیوان .]شرح و تفسیر بیت 1277تا جهان ، گه صابر است و گه شکور / بوستان ، گه حله پوشد ، گاه عوربدین قرار جهان گاهی پر نشاط است و گاهی غمین . و بوستان گاه جامه غاخر سبز بر تن کند و گاه برهنه و خالی از سبزه و گیاه باشد . [ جهان دائم در حال تغییر است . گاه قبض چیره آید و گاه بسط . ]شرح و تفسیر بیت 1278آفتابی کو برآید نارگون / ساعتی دیگر شود او سرنگوننه تنها زمین و زمینیان دستخوش تغییر و تبدل اند بلکه آفتاب و افلاک دچار این دگرگونی هستند . این گوی آتشین (خورشید) زمانی سر از مشرق بیرون می کند و ساعتی چند نمی یابد که به زوال می رود و در دامن مغرب سرنگون می گردد .شرح و تفسیر بیت 1279اخترانی تافته بر چار طاق / لحظه لحظه مبتلای احتراقآن ستارگان که بر پهنه فلک می تابند لحظه به لحظه دچار احتراق می شوند یعنی نور ستارگان تا وقتی هست که خورشید نتابیده ولی همینکه خورشید می تابد نور ستارگان ناپدید می گردد .شرح و تفسیر بیت 1280ماه ، کو افزود ز اختر در جمال / شد ز رنگ دق ، مانند خیالماه که در تابش و زیبایی برتر از ستارگان است همینکه به سوی محاق رود مانند شخصی می شود که بیماری تب لازم گرفتار آمده است یعنی لاغر و نهیف می گردد گویی که از فرط زاری و لاغری ، تنها خیالی از او باقی مانده است . [ دق به نوعی از تب که بسیار سخت و جانکاه است گفته می شود ]شرح و تفسیر بیت 1281این زمین با سکون با ادب / اندر آرد زلزله اش در لرز تبهمین زمینی که بسیار ساکن ، آرام و با ادب می نماید . گاهی زلزله چنان آن را به هیجان و اضطراب می افکند که قابل تصور نیست .شرح و تفسیر بیت 1282ای بسا که زین بلای مُردریگ / گشته است اندر جهان ، او خرد و ریگچه بسا کوهها که بر اثر این بلای دیرین و بر جای مانده از ادوار پیشین یعنی زلزله ، خرد و متلاشی شوند و به صورت ریگ ، ریزه ریزه و پراکنده گردند . [ اشارت است به آیه 5 و 6 سوره واقعه ” آنگاه که زمین سخت به رفتار و لرزه آید و کوهها ، سخت متلاشی شوند و مانند ذرات گرد پراکنده گردند ” . مُردریگ مخفف مرده ریگ به معنی میراث و مالی است که از مرده به جای می ماند . در اینجا به معنی دیرین و برجای مانده از زمان های پیشین است که مراد حادثه طبیعی زلزله است . ]شرح و تفسیر بیت 1283این هوا با روح آمد مقترن / چون قضا آید ، شود زشت و عفنهمین هوا که با روح یار و همراه است و بدان حیات می بخشد . اگر قضای الهی در رسد . همو زشت و گندناک می گردد و هلاکت به بار می آورد . [ هوا مایه ادامه حیات موجودات از جمله انسان است . اگر هوا نباشد تنفس میسر نمی شود و جاندار می میرد . مقترن به معنی یار و همراه آمده است . ]شرح و تفسیر بیت 1284آب خوش ، کو روح را همشیره شد / در غدیری ، زرد و تلخ و تیره شداین آب گوارا که سازگار و موافق جان است و بدو حیات می بخشد اگر در آبگیر و گودالی راکد بماند . تیره و تلخ و زرد می شود . [ اشارت است به آیه 30 سوره انبیا ” و جانوران را بوسیله آب زنده بداشتیم . آیا ایمان نمی آورند ؟ همشیره به معنی خواهر است و در اینجا به معنی موافق و سازگار آمده است . غدیر به معنی برکه آب است . ]شرح و تفسیر بیت 1285آتشی کو باد دارد در بروت / هم یکی بادی ، در او خواند یموتهمین آتشی که سرکش است و از فرط تکبر به سوی آسمان گردن می افروزد . بر اثر وزیدن یک موج باد ، می میرد و به زوال می رود . [ اشاره است به کبر و غرور ابلیس که در مقام اعتراض به حضرت حق گفت : مرا از آتش آفریدی و آدم را از گل . بدین توجیه که آتش عنصری بالارونده است و خاک ، پایین رونده . پس گوهر آتشین من بر گوهر گلین آدم برتر است . ]شرح و تفسیر بیت 1286حال دریا زاضطراب و جوش او / فهم کن تبدیل های هوش اواز اضطراب و پریشانی حال ظاهری دریا که پر موج و پر خروش است . دریاب که جان و کنه دریا همواره در دگرگونی و تبدل است . حال ظاهری دریا حاکی از تحولات درونی اوست . [ مولانا طبق استعاره تخییلیه «دریا» را به شخصی تشبیه می کند که رفتار ظاهری او حاکی از اندیشه ها و انگیزه هایی است که او را دائما به هیجان می انگیزد . ]شرح و تفسیر بیت 1287چرخ سرگردان که اندر جست و جوست / حال او چون حال فرزندان اوستعالم افلاک که همواره در جستجوی مطلوب حقیقی جهان است . حال او در تبدل و تغیر مانند فرزندان خود ، یعنی موالید ثلاثه ( حیوان و نبات و جماد ) است .شرح و تفسیر بیت 1288گه خضیض و گاه ، اوسط ، گاه اوج / اندر او از سعد و نحسی فوج فوجستارگان و اختران نیز گاه در نشیب اند و گاه در میانه و گاه در اوج . و بر حسب وضع هر یک از آنها سعد و نحس وجود دارد . [ در این بیت چند اصطلاح نجومی بکار رفته است . خضیض در لغت به معنی نشیب و دامنه کوه است و در اصطلاح اهل نجوم ، نقطه مقابل اوج است و آن نقطه مشترک میان محل التقای دو سطح مقعر از دو فلک است (کشاف اصطلاحات الفنون ، ج 1 ، ص 309) . اوج بلندترین جایی است که آفتاب بدو رسد از کره خویش (التفهیم الاوائل صناعة التنجیم ، ص 116) . اوسط در لغت به معنی میانه است و در اصطلاح نجوم ، قوسی است اندر فلک اوج که از نقطه اوج شروع و به آفتاب می رسد (پیشین ، ص 117) . سعد و نحس حالت های متضادی که در نجوم و هیأت قدیم برای ستارگان و کواکب قائل بودند و وضعیت آنان را در احوال و سرنوشت بشر دخیل می دانستند . بطور مثال زحل و مریخ را در هر حال نحس می خواندند و مشتری و زهره را همیشه سعد می دانستند (پیشین ، ص 356) ]شرح و تفسیر بیت 1289از خود ای جزوی ز کل ها مختلط / فهم می کن ، حالت هر منبسطاینک تو ای انسان که جزء به حساب می آیی و از کلیات ممزوج شده ای . به خود آی و حال هر بسیط را که از آن ترکیب یافته ای دریاب . [ جزء اشارت است به انسان و منظور از کل عناصر اربعه است که انسان ، ترکیبی از آنهاست و بدان که هم تو و هم کلیات ، دائما در حال تغییر احوال و تبدل امثال هستند . ]شرح و تفسیر بیت 1290چونکه کلیات را رنج است و درد / جزو ایشان چون نباشد روی زرد ؟وقتی که کلیات از چنبره تغییر و تحول و رنج رهایی ندارند . پس جزوها چگونه ممکن است که از این تغییر رهایی یابند .شرح و تفسیر بیت 1291خاصه ، جزوی کو ز اضداد است جمع / ز آب و خاک و آتش و باد است جمعبه ویژه موجودی که از اضداد تشکیل شده است و این اضداد عبارتند از آب ، خاک ، آتش و باد . [ منظور این است که چون انسان مرکب از این عناصر است و هر جزو نیز تابع کل است پس چگونه ممکن است از انقلاب و تغیر این عناصر مصون باشد . ]شرح و تفسیر بیت 1292این عجب نبود که میش از گرگ جست / این عجب کین میش ، دل در گرگ بستشگفتی در این نیست که میش از گرگ بگریزد . یعنی تعجبی ندارد که یکی از این اضداد از دیگری بگریزد بلکه شگفتی در این است که چگونه این اضداد با هم درآمیخته و سازوار شده اند . [ میش و گرگ تعبیری است از عناصر متضاد جهان ]شرح و تفسیر بیت 1293زندگانی ، آشتی ضدهاست / مرگ ، آن کاندر میانشان جنگ خاستزندگانی انسان عبارت از توافق و هماهنگی این اضداد است و همینکه میان آنان درگیری شود . یکی بر دیگری غالب می آید و اعتدال از میان می رود و مرگ و نیستی عارض می گردد .شرح و تفسیر بیت 1294لطف حق ، این شیر را و گور را / الف داده است این دو ضد دور رالطف خداوندی شیر و گور خر را با هم الفت داده است . اگر چه هر دو دشمن یکدیگرند . و نزدیک شدن و دوستی آن دو به یکدیگر بسی غریب می آید . [ مولانا در اثر منثور خود موضوع سازگاری اضداد را اینگونه شرح کرده است : پس هر دو ضد یاریگر همدگرند و همه اضداد چنین اند . شب اگر چه ضد روز است اما یاریگر اوست و یک کار می کنند . اگر همیشه روز بودی . چشم و سر و دماغ ، خیره ماندندی و دیوانه شدندی و معطل . پس جمله اضداد نسبت به ما ضد می نماید . نسبت به حکیم همه یک کار می کنند و ضد نیستند . (فیه ما فیه ، ص 213) ]شرح و تفسیر بیت 1295چون جهان ، رنجور و زندانی بود / چه عجب رنجور اگر فانی بوداز آنجا که این جهان رنجور و زندانی است . جای تعجب نیست که این جهان رو به زوال و نیستی گذارد . [ زندانی بودن این جهان از این جهت است که همواره محکوم و بندی حکم و فرمان حضرت حق است ]شرح و تفسیر بیت 1296خواند بر شیر ، او ازین رو پندها / گفت : من پس مانده ام زین پندهاخرگوش از اینگونه پندها به شیر گفت و اظهار کرد که من به واسطه همین پندهاست که از تو عقب مانده ام و از پیشاپیش رفتن خودداری کردم .

عالی، سپاس