مولانا:کرد بازرگان تجارت را تمام باز آمد سوی منزل دوستکام

دخل و تصرف اولیا در عالم اسبابمحمدامین مروتیAmin-mo.blogfa.comمولانا ضمن داستان طوطی و بازرگان، از قول بازرگانT خود و زبان خود را نفرین می کند که این چه پیغامی بود که رساندم و موجب هلاک طوطیان شدم. مولانا سخن گفتن و تبعات مهارنشدنی آن را مانند رها شدن بی بازگشت تیر از چلة کمان و جاری شدن سیل می داند:نکته‌ای کان جست ناگه از زبان همچو تیری دان که آن جست از کمانوا نگردد از ره آن تیر، ای پسر بند باید کرد سَیلی را ز سر چون گذشت از سر، جهانی را گرفت گر جهان ویران کند، نبود شگفتاما از اینجا به بعد وارد یک بحث کلامی در باب جبر و اختیار می شود. مولانا همانند اشاعره معتقد است خالق آثار و تبعات فعل(موالید فعل)، خداست نه بشر، ولی ما در عرف عامه آن هارا به خود نسبت می دهیم: فعل را در غیب، اثرها زادنی ست و آن موالیدش به حکم خلق نیستبی‌شریکی، جمله مخلوق خداست آن موالید؛ ار چه نسبت شان به ماستاما در ادامه و علیرغم اشاعره، در میان افراد بشر، اولیا را استثناء می کند و می گوید ایشان به نیابت از خدا، توان تصرف در خواطر انسان ها را دارند و به عبارتی با این تصرف، انسان های عادی گمان می کنند که تیر رفته، به کمان بازگشته و درهای بستة تبعات یک فعل، دوباره باز شده اند. یعنی اولیاء توابع فعل را بی اثر می کنند یا مشیت خدا را به اذن خدا تغییر می دهند تا به ظاهر درهای مسببات باز و مفتوح بماند و نه سیخ بسوزد نه کباب. یعنی مردم گمان کنند اختیاری در کار است :اولیا را هست قدرت از اله تیر جسته باز آرندش ز راه بسته درهای موالید از سبب چون پشیمان شد ولی زان دست رب،گفته، ناگفته کند از فتحِ باب تا از آن نه سیخ سوزد نه کباباز همه دل ها که آن نکته شنید آن سخن را کرد محو و ناپدیدچنان که خدا در قرآن می فرماید آیاتی را نسخ یا به نسیان می سپاریم :گرت برهان باید و حجت، مها ! بازخوان مِن آیة او˙ نُنسِهااولیا نیز به نیابت خدا در دل های مردم تصرف می کنند ؛ چنان که در شب، همة خواطر وارده در روز را به فراموشی می سپاریم و در روز بعد، دوباره در عالم مسببات وارد می شویم و افعال را باز به خود نسبت می دهیم:چون به تذکیر و به نسیان قادرند بر همه دل های خلقان قاهرندچون به نسیان بست او راهِ نظر کار نتوان کرد، ور باشد هنرصاحبِ ده، پادشاه جسم هاست صاحب دل، شاه دل های شماستمولانا می گوید همه چیز به نگاه ما بستگی دارد و عمل، فرع بر نگاه است و اولیاء الهی این قدرت را دارند که در نگاه ما به عالم دخل و تصرف کنند:فرعِ دید آمد عمل˙ بی‌هیچ شک پس نباشد مردم، الا مردمک صد هزاران نیک و بد را آن بَهی می‌کند هر شب ز دل هاشان تهیروز دل ها را از آن پُر می‌کند آن صدف ها را پر از دُر می‌کندپیشه و فرهنگ تو آید به تو تا درِ اسباب بگشاید به توپیشه‌ها و خُلق ها از بعد خواب واپس آید هم به خصم خود شتابپیشه‌ها و اندیشه‌ها در وقت صبح هم بدانجا شد که بود آن حسن و قبحدر واقع مولانا می گوید تصرف اولیا در خواطر و خیالات بشر است و فعل در عالم واقع، کماکان فعل خداست. به همین دلیل ما گمان می کنیم فعل، فعل ماست.پیداست که مولانا در این ابیات، برای توجیه ترکیبی از اشعری گری و تصوف، گرفتار نوعی آسمان ریسمان متکلفانه شده در حالی که می توانست بدون آن که اولیا را تا حد خدا بالا ببرد و بدون آن که خود را به اندیشة جبر و اشعری گری دچار سازد، بگوید عامه مردم به نیابت خدا و به اذن او مختارند و به سبب همین اختیار است که سوال و جواب و بهشت و دوزخ هم ، معنا پیدا می کنند. اما مقامی که اولیاء نزد مولانا دارند، او را به این تناقض گویی ها می کشاند. در فرازهای دیگر مثنوی مولانا بسیار قوی تر از پسِ مسئلة جبر و اختیار بر آمده است. اما از آنجا که این مسئله همیشه ذهن او را درگیر می سازد و به عناوین مختلف در آن ورود می کند. 1.12.93

زید پرانید تیری سوی عمرعمر را بگرفت تیرش همچو نمر(عمر بر وزن ابر)

پیشه‌ها و خلقها همچون جهیزسوی خصم آیند روز رستخیز

فعل را در غیب اثرها زادنیستو آن موالیدش بحکم خلق نیست انجام دادن هرکاری توسط ما آثاری در پرده غیب بوجود میاره و این بوجود آمدن(موالید :زاییده شدن) و تاثیر داشتن دست ما نیست و دخالتی دراین نداریمبی‌شریکی جمله مخلوق خداستآن موالید ار چه نسبتشان به ماستانجام و فعل کارها ازان خداست و بدون داشتن شریکی همگی از خدا صادر میشود اگرچه انجام کارها بما نسبت داده میشود ... این نوع نگرش بسیار نیکوست که هرچه هست از اوست انکه عاشق است دست یار را در تمام کارهای روزمره میبیند و حتی در کسب و درآمد روزانه خدارا شکر میگوید.. ودر هر اتفاهی خواست اورا میبیند این است تفاوت با معشوق زندگی کردن و یا او را دور دانستن .... زید پرانید تیری سوی عمروعمرو را بگرفت تیرش همچو نمرمثلا تیری که زید پرانید سوی عمرو مانند پلنگ(نمر) اورا زخمی کرد .... یعنی فعل کار و ثمره آن ازان خالق است ...مدت سالی همی زایید درددردها را آفریند حق نه مرداین درد حاصل از پرتاب تیر مدتی مدید باعث درد کشیدن عمرو میشه ولی آفریننده این دردها خداست نه زید ....زید رامی آن دم ار مرد از وجلدردها می‌زاید آنجا تا اجلزید رامی اگرچه انموقع که تیر را رها کرد از ترس بمیرد(وجل) ولی باعث زاییده شدن دردهای بسیاری در عمرو شده تا لحظه مرگ عمرو با اینکه خودش همون دم شلیک جان داده ولی تاثیر کارش باقی میمونه...پس نتیجه میگیره اینجا دردهای بوجود اومده زایید فعل حق است نه عمل زید چونکه زید دیگر وجود نداردزان موالید وجع چون مرد اوزید را ز اول سبب قتال گوولی ازون فعل بوجود اومده و (موالید )زاییده شده و درد(وجع:درد) حاصل ازون اگه عمرو بمیره زیدی که ابتدا مسبب شلیک بوده رو قاتل بدون ....

کرد بازرگان تجارت را تمامباز آمد سوی منزل دوستکامبازرگان قصه ما سفر و تجترتش رو بپایان رساند و برگشت بمنزلشهر غلامی را بیاورد ارمغانهر کنیزک را ببخشید او نشانواسه هرکسی یه سوغاتی وهدیه ای بهمراه داشت و بهر کدوم سوغاتی آورد گفت طوطی ارمغان بنده کوآنچ دیدی و آنچ گفتی بازگوپرنده قصه از بازرگان پرسید پس سوغاتی من کو و هرچیزی که دیدی و شنیدی بازگو کن گفت نه من خود پشیمانم از آندست خود خایان و انگشتان گزانبازگان گفت نگو من خودم پشیمونم از رسوندن پیغامت و از ندامت هنوز انگشت به دهان میگزم من چرا پیغام خامی از گزافبردم از بی‌دانشی و از نشافمن چرا به حرفت گوش کردم و بیهوده بردم پیغام تورو از روی دیوونگی(نشاف)گفت ای خواجه پشیمانی ز چیستچیست آن کین خشم و غم را مقتضیستطوطی در جواب گفت :ای خواجه پشیمونیت از چیه که باعث خشم و رنج تو شده گفت گفتم آن شکایتهای توبا گروهی طوطیان همتای تومن گفتم از گلایه های تو در جمعی از پرندگانی مثل خودت .... آن یکی طوطی ز دردت بوی بردزهره‌اش بدرید و لرزید و بمردیکی از طوطی ها تا قصه تورو شنید و از درد ورنج توآگاه شد زهره اش ترکید وافتاد ولرزید وبمرد .من پشیمان گشتم این گفتن چه بودلیک چون گفتم پشیمانی چه سودمن از گفتن این پیغام پشیمون شدم که این چه حرفی بود که من زدم ولی بخودم گفتمکه دیگه ئشیمونی سودی نداره نکته‌ای کان جست ناگه از زبانهمچو تیری دان که آن جست از کمانحرفی رو که زده شد و از زبون پرید... مثل تیری بدون که ازکمان شلیک شده و کار از کار گذشته وا نگردد از ره آن تیر ای پسربند باید کرد سیلی را ز سرتیر رها شده برنمیگرده ...برای بستن راه سیل باید از ابتدای راه برایش چاره اندیشید و سد ساخت چون گذشت از سر جهانی را گرفتگر جهان ویران کند نبود شگفتوقتیکه حرف مثل اون سیل سرریز بشه میتونه جهانی رو بگیره و خرابی ببار بیاره ...جهانی به وسعت دنیای دیگری و خودمون ....

آن وجعها را بدو منسوب دارگرچه هست آن جمله صنع کردگاراون همه درد رو به او منسوب بدون اگرچه همه چیز در این عالم در ید قدرت الهیست همچنین کشت و دم و دام و جماعآن موالیدست حق را مستطاع هچنین کشاورزی و نفس کشیدن و دامپروری و آمیزش کردن همگی اینها در ید قدرت خداست اولیا را هست قدرت از الهتیر جسته باز آرندش ز راهمردان حق را هست قدرتشان از خدا و حتی آنها میتوانند تیر جسته از کمان را برگردانند ... دعای آنان میتواند قضا را برگرداند بسته درهای موالید از سببچون پشیمان شد ولی زان دست ربخداوند حتی درهای آثارشو و موالیدش رو میبنده وقتی ولی او پشیمون بشه و ناراحت از بودن اون اثر و مولود خدایی ....گفته ناگفته کند از فتح بابتا از آن نه سیخ سوزد نه کباب آن اولیای خدا از فتح بابیکه (کشف اسرار حقایق ) در سینه خودشون دارند میتوننحتی حرف گفته را ناگفته کنندتا ازون حرف و کار ایشان نه سیخ بسوزه نه کباب ...ادامه مثنویاز همه دلها که آن نکته شنیدآن سخن را کرد محو و ناپدیدمردان حق و اولیای خدا حتی میتونن یاد و تاثیر کلام رو از دل و از ضمیر انسانها پاک کنند گرت برهان باید و حجت مهابازخوان من آیة او ننسهاآیت انسوکم ذکری بخوانقدرت نسیان نهادنشان بدانبه نظر می رسد در این زمان کسی از مولانا دلیل و حجت این سخن را خواسته است ولذا مولانا با تاکید بر «مها=سرور» جواب می دهد.ای سرور، اگر در این مورد بُرهان و حجتی نیاز دازی به آیة اَو نَنسِها رجوع بکن (سوره بقره آیه 105)هر چه از آیات نسخ کنیم یا حُکم آنرا متروک کنیم بهتر از آن بیاوریم و همچنین آیه «آیت اَنسوکُمُ ذکری» را نیز بخوان (سوره مومنون آیه 109) در آن وقت شما کافران، آن بندگان خاص مرا تمسخر می کردید و بر خداپرستان ریشخند می زدید. معنای آخرین مصرع این ست که قدرت معنوی اولیاء را دریابید که چگونه دلها را به فرامشی می سپارند.چون به تذکیر و به نسیان قادرندبر همه دلهای خلقان قاهرندچون به نسیان بست او راه نظرکار نتوان کرد ور باشد هنراین اولیا و کامل ها چون بر همه دلها چیره هستند و لذا می توانند هم (سخنها را) به یاد مردم بیاورند و یا باعث فراموشی آنها بشوند و چنانکه این انسان کامل بوسیله فراموشی راه فکر و نظر را بر کسی ببندد،حتی هنرمند هم باشد ...عاجز خواهد شد...صاحب دِه پادشاه جسم هاستصاحب دل شاه دلهای شماستفرع دید آمد عمل بی‌هیچ شکپس نباشد مردم الا مردمککدخدای ده (یعنی حکام زمینی) تنها بر جسم پادشاهی می کند ولی آنکه حکومتش در قلمرو عالم معنا است، پادشاه دلهای شماست.بیت دوم، تعبیری از این سخن است که «نسبت انسان به خدا، مثل نسبت مَردمک چشم به چشم است که مسئول نگاه کردن است » (از شیخ اکبر ابن عربی)چون فراموشی خلق و یادشانبا وی است و او رسد فریادشانصد هزاران نیک و بد را آن بهیمی‌کند هر شب ز دلهاشان تهیروز دلها را از آن پر می‌کندآن صدفها را پر از دُر می‌کندآن همه اندیشه ی پیشان هامی‌شناسند از هدایت جان هاپیشه و فرهنگ تو آید به توتا در اسباب بگشاید به توچون انسان کامل، مسئول ایجاد فراموشی در ضمیر مردم و تعلیم حقایق بر آنهاست، یعنی جانشین خداوند است به فریاد گمگشتگان و سالکان نیز می رسد. بیت های بعدی در تاکید همین نکته است.پیشه ی زرگر به آهنگر نشدخوی این خوش‌خو با آن منکر نشدمثلا: پیشه زرگر ی به پیشه آهنگری تبدیل نمی شود و اخلاق خوب یک فرد به فرد بدخو در نمی آید یعنی کمالات و نقایص هر کس در خود او جایگزین است.پیشه‌ها و خُلق ها همچون جِهیزسوی خصم آیند روز رستخیزپیشه‌ها و خُلق ها از بعد خوابواپس آید هم به خصم خود شتابپیشه‌ها و اندیشه‌ها در وقت صبحهم بدانجا شد که بود آن حسن و قبحو در روز رستاخیز این عادات خوب و بد به هر کس به مثال اسب تندی که به طرف دشمن برگردد به سوی ما می آیند. به عبارت دیگر در روز رستاخیز ما با همان خوی و خلق زمینی برمی خیزیم.چون کبوترهای پیک از شهرهاسوی شهر خویش آرد بهرهامانند کبوتران نامه رسان که از شهرهای دیگر به شهر خویش باز می گردند.مولانا عقیده دارد که روح آدمی پس از مرگ به جهانی دیگر می رود و در آن جهان تمام ناشناخته ها بر او مکشوف می شود و آدمی از این تجسم اعمال در حیرت می فتد چون تا کنون در حجاب نفس زندانی بوده و فاقد بینش است.

این دو بیت را اصلاح کنیدخلتم سخریة اهل السمواز نبی خوانید تا انسوکم.............زید پرانید تیری سوی عمروعمرو را بگرفت تیرش همچو نمر

پیشه‌ها و خلقها همچون جهازسوی خصم آیند روز رستخیزبیت بالا هم نیاز به تصحیح دارد

کرد بازرگان تجارت را تمامباز آمد سوی منزل دوستکامبه نظر من بجای دوستکام شادکام باید استفاده شود---پاسخ: متن مطابق نسخ چاپی است.

این بیت لطفا درست شود:پیشه ی زرگر به آهنگر نشدخوی این خوش‌خو با آن منکر نشد---پاسخ: با تشکر، تصحیح شد.

این بیت هم لطفا درست شود:آن همه اندیشه ی پیشان هامی‌شناسند از هدایت جان ها---پاسخ: در نسخهٔ چاپی در اختیار اینجانب (مطابق نسخهٔ قونیه به کوشش دکتر برزگر خالقی) «خانها» آمده (مطابق متن)، تغییری اعمال نشد.

خذتموا سخریه اهل السموادرست است

دیدن هم ، یک بوی = حس است. شنیدن هم ، یک بوی است . همانگونه که انسان با بینی اش ، می بوید ، و از این بویها ، آبستن می‌شود ، همان‌سان از دیدن (= بینش که نوعی ازبوئیدن است ) ، آبستن می‌شود . به همین علت ، بینش در عرفان ، اهمیت فوق العاده داشت ، چون دیـدن ( وین = نی و دیدن ) ، بوئیدن ( آبستن شدن ، انگیخته شدن به آبستنی ) بود . وای به = نای به= سیمرغ ، که میوزد ، گوهر چیز ها را ، با وزش ، با تلنگر، آبستن می‌سازد و میزایاند . سیمرغ و بهمن ، با یک تلنگر، با بوئیدن بوی لختی از پر= برگ خود ، با دیدن درخشش یک آتش، با شنیدن یک ناله ... فرود میآیند . گوهر خدایان ایران ، تلنگریست. به همین علت ، در آتشکده ها ، یا در نیایش‌گاهها ، عود ( داربو ) و صندل و سپند و ... میسوزاندند و میسوزانند . به همین علت، به جن و فرشته ، بوی پرست می‌گویند ، و برای خواندن و احضار پـری (= پریخوانی ) بوی میسوزاندند ( بوی سوز) . بوی سوز، همان مجمر و آتشدان بود .

شرح و تفسیر بیت 1649کرد بازرگان تجارت را تمام / باز آمد سوی منزل شادکامبازرگان تجارت را به پایان رسانید و شاد و شادمان به سوی خانه اش گسیل شد .شرح و تفسیر بیت 1650هر غلامی را بیاورد ارمغان / هر کنیزک را ببخشید او نشانآن بازرگان طبق وعده ای که داده بود برای غلامانش ارمغانهایی آورد و به هر یک از کنیزانش نیز عطیه ای بخشید .شرح و تفسیر بیت 1651گفت طوطی : ارمغانِ بنده کو ؟ / آنچه گفتی ، وآنچه دیدی ، بازگوطوطی به بازرگان گفت : پس ارمغان من کو ؟ هر چه دیدی و هر چه شنیدی برایم تعریف کن .شرح و تفسیر بیت 1652گفت : نَی من خود پشیمانم از آن / دستِ خود خایان و انگشتان گَزانبازرگان به طوطی گفت : من از آن پیغامی که به طوطیان هندوستان رساندم . سخت پشیمانم بطوریکه هنوز هم انگشت ندامت به دندان می گزم . [ خایان = در حال جویدن و گاز گرفتن ]شرح و تفسیر بیت 1653من چرا پبغام خامی از گِزاف / بُردم از بی دانشیّ و از نَشافکه چرا من از سَر نادانی و بی عقلی ، خبری بیوده را رساندم ؟ [ نَشاف = جنون و دیوانگی ]شرح و تفسیر بیت 1654گفت ای خواجه پشیمانی ز چیست ؟ / چیست آن کین خشم و غم را مقتضی است ؟طوطی از بازرگان پرسید : ای خواجه پشیمانی تو برای چیست ؟ چه چیزی خشم و اندوه تو را برانگیخته است ؟شرح و تفسیر بیت 1655گفت : گفتم آن شکایت هایِ تو / با گروهی طوطیان ، همتای توبازرگان جواب داد : آن شکایت های تو را در هندوستان به دسته ای از طوطیان هم نوع تو رساندم .شرح و تفسیر بیت 1656آن یکی طوطی زِ دَردَت ، بوی برد / زَهره اش بِدرید و لرزید و بِمُردیکی از طوطیان همینکه درد و رنج تو را احساس کرد و به مقصود و منظورت پی برد . زهره اش ترکید و لرزید و بر زمین افتاد و مُرد .شرح و تفسیر بیت 1657من پشیمان گشتم این گفتن چه بود ؟ / لیک چون گفتم ، پشیمانی چه سود ؟البته من از گفتن پیغام تو به طوطیان هندوستان پشیمان شدم . ولی پس از آنکه پیغامت را رساندم و آن حادثه اتفاق افتاد . دیگر پشیمانی چه سودی دارد .شرح و تفسیر بیت 1658نکته ای کآن جَست ناگه از زبان / همچو تیری دان که جَست آن از کماندر اینجا مولانا منتقل می شود به آفات زبان و لزوم حفظ آن و می گوید : نکته ای که از دهان خارج می شود آن را مانند تیری بدان که از کمان رها می گردد و به پرواز در می آید . [ از اینروست که علمای اخلاق ، زبان را اَضَرُالجَوارِح ( = زیان آورترین عضو بدن ) لقب داده اند ]شرح و تفسیر بیت 1659وانگردد از رَه ، آن تیر ای پسر / بَند باید کرد سِیلی را ز سَرای پسر معنوی ، آن تیری که از وَتَر کمان خارج می شود . دیگر باز نخواهد گشت . و سِیل را باید از سرچشمه اش بست تا ویرانی نکند .شرح و تفسیر بیت 1660چون گذشت از سَر ، جهانی را گرفت / گر جهان ویران کند ، نَبوَد شگفتولی اگر سِیل از سرچشمۀ آن مسدود نشود . دنیایی را فرا می گیرد و در آن صورت اگر چهان را به کام ویرانی اندر کشد جای هیچگونه شگفتی نیست .شرح و تفسیر بیت 1661فعل را در غیب ، اثرها زادنی است / و آن مَوالیدش به حُکم خلق نیستهر فعل و عملی که از آدمی صادر می شود . چه خیر و چه شَر ، در عالم غیب و پشت پرده محسوسات اثرهایی دارد و آن اثرها ، جملگی با مشیّت الهی در عرصه جهان پدید می آید و در اختیار انسان نیست . [ مَوالید ، جمع مولود به معنی فرزندان است . اما در اصطلاح اهل کلام عبارت است از آثار و افعالی که بر فعل دیگر مترتّب باشد . ( شرح مثنوی شریف ، ج 2 ، ص 665 ) ]– مولانا از اینجا تا بیت 1668 مسئله کلامی تولید را مطرح کرده است . تولید از اصطلاحات معتزلیان است . به عقیده اینان ، افعال یا بی واسطه از انسان صادر می شود که در آن صورت او فاعل مباشر است و یا با واسطه فعل دیگر از او به ظهور می رسد که آن را فاعل بِالتّولید گویند . پس تولید اینجا فعل است به واسطه فعل دیگر ، مانند حرکت دست و حرکت کلید و بازکردن قفل ، که فعل و عمل نخستین بدون واسطه ( = مباشر ) است و عمل های پس از آن که متعاقب آن صورت حصول می پذیرد تولید است . این نظر مبتنی است بر مسئله خَلق اعمال و جبر و اختیار که در توضیحات و شرح ابیات 1480 و 1498 همین دفتر مذکور افتاد . معتزله می گویند : فعل مباشر و تولید ، هر دو مستند به قدرت آدمی است و فرقی میان آنها در استناد به انسان وجود ندارد مگر از آن جهت که یکی بی واسطه و دیگری با واسطه در وجود می آید . اشعریان ، میان اعمال انسان فرقی نمی گذارند و همه آنها را راساََ فعل حق تعالی و به ایجاد وی تصوّر می کنند و اصطلاح تولید را هم بکار نمی برند . زیرا عقیده آنان چنین است که همه کائنات بی واسطه به حق ارتباط دارند و به ارادۀ او حصول می پذیرند . مولانا نیز بر وِفقِ عقیده اشعریان همه افعال را بی واسطه مستند به حق دانسته است .– توضیحی در آثار اعمال انسان : هر یک از سخنان و اعمال انسان در خودِ او و دیگران انعکاسی بجا می گذارد . بسیاری از آنها ممکن است بدون قصد و التفات صورت گیرد . اما آثار و انعکاس آن بر دیگران قطعی است . عده ای را به موافقت و جمعی را به مخالفت می انگیزد . هر چند گفتار و رفتار آدمی از اَعراض است و به فنا می رود ولی آثار آن ممکن است تا زمانی دراز و حتی ادواری مدید بر جای ماند و نسل به نسل منتقل شود . البته این آثار در حیطه اختیار فاعل آن نیست ولی به هر حال از آثار و نتایج فعل اوست . فعل انسان درست به منزله ریگی است که به برکه ای افکنده می شود و بلافاصله در تکِ آب فرو می نشیند و از نظرها ناپدید می گردد ولی به دنبال آن دوایری زِرِه وار بر سطح آب پدید می آید و مدت ها بر جای می ماند . از اینروست که آدمی باید مواظب کار و گفتار خود باشد و بداند که هر سخنی یا کاری از او به ظهور می رسد نتایجی خوش یا ناخوش به همراه خواهد داشت که آن نتایج از اختیار او بیرون است و نمی تواند بر آن احاطه یابد . ( شرح مثنوی شریف ، ج 2 ، ص 667 )شرح و تفسیر بیت 1662بی شریکی ، جمله مخلوقِ خداست / آن مَوالید ، ار چه نِسبَتشان به ماستآن افعال اگر چه به ما نسبت داده می شود . اما جمله آن افعال بی آنکه کسی در وقوع آن دخیل و شریک باشد مخلوق خداوند است . یعنی همه آثار و افعال ما ، معلول فعل حق است . و اوست که آنها را ایجاد کرده است . اگر چه از یک جهت ، نسبت آن نتایج به ما هم واقعیت دارد زیرا آن افعال از ما صادر شده است .شرح و تفسیر بیت 1663زید ، پرّانید تیری سوی عَمر / عَمر را بگرفت تیرش ، همچو نَمربه عنوان مثال ، زید تیری به سوی عَمرو پرتاب می کند . آن تیر همانند پلنگ تیز چنگ ، عَمرو را فرو می گیرد و بر اثر این تیر عَمرو مجروح می شود . [ تمثیل مولانا در باره زید رامی ( زید تیرانداز ) و حدوث آلام و مرگِ عَمرو که تیر خورده است عینا در کتاب الارشاد تالیف امام الحرمین ابوالمعالی عبدالله بن ابی محمد عبدالملک جوینی ( متوفای سال 478 هجری ) آمده است . ( شرح مثنوی شریف ، ج 2 ، ص 666 ) . از اینجا به بعد مولانا وارد بحثی کلامی می شود و تمثیل و استنتاج او موافق مشرب اشعریان است که انسان را خالقِ افعالش نمی دانند بلکه کاسبِ آن می دانند اما واصلان حق را از آنرو که مظهر و مجلای اسماء و صفات الهی هستند مختار کامل می شمرد . در اینجاست که مشرب مولانا از مشرب اشعریان نیز جدا می شود . ( نَمر = پلنگ – صورت اصلی آن نَمِر است که به ضرورت قافیه به این صورت آمده ) ( زید و عَمر مطابق با فلان و بهمان است . عَمر را باید به صورت عَمرو نوشت که به ضرورت قافیه واو آن حذف شده است ) ]شرح و تفسیر بیت 1664مدّتی سالی همی زایید درد / دردها را آفریند حق ، نه مَرداین زخم مدّتها موجب درد و رنج عَمرو می شود . این دردها را حق تعالی پدید آورده است نه انسان .شرح و تفسیر بیت 1665زیدِ رامی ، آن دَم ار مُرد از وَجَل / دردها می زاید آنجا تا اَجَلاگر زید تیرانداز در ضمن تیراندازی از ترس جان سپارد . یعنی بیش از آنکه تیر به عَمرو اصابت کند . زید بمیرد و لحظه ای بعد از مرگ زید ، تیر به عَمرو برسد . در این صورت درد و رنجی که از دردهای عَمرو تولید شده . زاده فعل حق است نه عمل زید . زیرا زید دیگر وجود ندارد که منشاء اثری باشد . [ ( رامی = تیرانداز ) ( وَجَل = ترس ) ]شرح و تفسیر بیت 1666ز آن مَوالیدِ وَجَع چون مُرد او / زیدِ رامی زین سبب ، قتّال گوولی اگر بر اثر درد و رنجی که بر جان عَمرو وارد آمده ، او بمیرد از آنرو که ابتدا تیر را زید به سوی او افکنده پس قاتل عَمرو همان زید است .شرح و تفسیر بیت 1667آن وَجَع ها را بدو منسوب دار / گر چه هست آن جمله ، صُنعِ کِردِگارهر چند همه آن دردها و زخمها ، ساخته قدرت و مشیّت الهی است . ولی چون آن دردها از اصابت تیر زید در جسم و جان عَمرو پدید آمده ، پس باید مسبب آن را خودِ زید بدانیم .شرح و تفسیر بیت 1668همچنین کَشت و دَم و دام و جِماع / آن مَوالید است حق را مستطاعافعالی نظیر زراعت و نفس کشیدن و دام گستردن و آمیزش کردن و جز آن ها ، جملگی طبق قدرت و مشیّت الهی پدید آمده اند . [ بنا به قول اشعریان ، اِسنادِ افعال انسان به او ، نسبت کسب است نه خَلق . خدا خالق افعال است و انسان ، کاسب افعال ]شرح و تفسیر بیت 1669اولیاء را هست قدرت از اله / تیرِ جَسته ، باز آرندش ز راهدر اینجا گفتار مولانا از صبغۀ کلام اشعریه خارج می شود و مجددا رنگ صوفیانه به خود می گیرد و می گوید : قدرت اولیاءالله از قدرت خدا ناشی شده است . به گونه ای که آنان قادرند که تیرهای رها شده از کمان ها را دوباره به جایگاه خود باز گردانند . [ به اعتقاد صوفیه ، اولیاءالله به جهت فنای در حق ، قدرتی خداگونه دارند و می توانند در نظام هستی به اذن الهی تصرفاتی داشته باشند که آن را ولایت تکوینی یا خَلقِ به همّت گویند . در حقیقت کار ، کارِ خداست منتهی عارفِ واصل ، محل ظهور فعل الله می شود . ]شرح و تفسیر بیت 1670بسته درهای مَوالید از سبب / چون پشیمان شد ولی ز آن دستِ رباگر ولیِ خدا از ظهور موالید و آثار ، ناخرسند شود با استعانت از قدرت حق ، درِ علل و اسبابی را که موجب ظهور موالید و آثار می شود . خواهد بست .شرح و تفسیر بیت 1671گفته : ناگفته کند از فتح باب / تا از آن ، نَی سیخ سوزذ ، نَی کبابآن ولیِ خدا به واسطه فتحِ بابی که برایش حاصل گشته ، گفته را ناگفته می کند . البته به صورتی که نه سیخ بسوزد و نه کباب . [ استاد جعفری نوشته است : زیرا نه اِشکالِ تخلّف معلول از علت لازم می آید و نه نتیجه کار اولیاءالله ، کاری نامعقول به نظر می رسد . ( تفسیر و نقد تحلیل مثنوی ، ج 1 ، ص 731 ) اما توضیح استاد با مبانی اندیشه مولانا در نمی سازد . زیرا او با آنکه به نظام علیت و سببیت عقیده دارد . اما مانند اشاعره تخلف معلول از علت را مجاز می شمرد . مراد از فتح باب ، کرامات و خوارق عاداتی است که به واسطه تجلّیات الهی بر ولی خدا مکشوف شود . ]– کرامت ، خارق عادتی است که از ولیِ خدا سرزند و معجزه ، خارق عادتی است که از نبی ظاهر شود . مولانا صدور معجزه و کرامت را ممکن می داند . اما معتقد است که آنچه موجب ایمان حقیقی شخص میگردد . رویت خارق عادت نیست بلکه تجانس روحی با ولیّ صاحب دعوت است . خواص اولیاء ، کرامات خود را مخفی می داشتند . چه علاقه به داشتن کرامت را نیز از تسویلات نَفس می دانستند . چنانکه شیخ حسن خَرقانی گوید : هزار منزل است بنده را به خدا . اولین منزل کرامات است . ( تذکِرة الاولیاء در ذکر شیخ ابوالحسن خرقانی ، ص 35 ) . مولانا برترین کرامت را تبدیل خویِ انسان از بدی به خوبی داند .شرح و تفسیر بیت 1672از همه دلها که آن نکته شنید / آن سخن را کرد محو و ناپدیدقدرت تصرف ولی خدا به قدری است که او می تواند اثر کلمات و سخنان را از لوح ضمیر مریدان ناپدید سازد . [ ولی خدا با تصرفات روحی خود می تواند وساوس شیطانی را از جان مرید بزداید . ]شرح و تفسیر بیت 1673گَرت بُرهان باید و حجّت ، مِها / باز خوان مِن آیةََ اُو نُنسِهاای بزرگ ، اگر در این مورد به برهان یا حجتی نیاز داری به آیه 106 سوره بقره مراجعه و آن را بخوان که می فرماید : « هیچ آیتی را منسوخ نگردانیم و یا به فراموشی نسپاریم مگر آنکه بهتر از آن و یا مانند آن را بیاوریم . آیا نمی دانی که خداوند بر هر چیز تواناست »شرح و تفسیر بیت 1674آیت اَنسَوکُمُ ذکری بخوان / قدرتِ نِسیان نهادن شان بِدانو نیز آیه 110 سوره مومنون را بخوان که می فرماید : « آن گاه شما ای کافران ، بندگان برگزیده مرا به سخره گرفتید . تا بدان سبب از یاد من غافل شدید و بر آن بندگان ، ریشخند می زدید » بنگر به قدرت معنوی اولیاءالله که چه سان نقوش وساوس شیطانی را از لوح ضمیر مریدان می زدایند . مولانا از دو آیه اخیر نتیجه می گیرد که قدرت اولیاء مانند قدرت حق تعالی است و دستِ ولیّ کامل ، دستِ خداست .شرح و تفسیر بیت 1675چون به تذکیر و به نِسیان قادرند / بر همه دل های خَلقان قاهرنداز آنرو که اولیاءالله قادرند که هم مطالب را به یاد مریدان آورند و هم آن را از لوح نفوس آنان بزدایند . پس بر همه دلهای مردم چیره و مسلّط اند . [ ظاهرا منظور مولانا این است که پیر ، قدرت تصرف در باطن مرید را دارد . بدین صورت که می تواند آثار افعال و اقوال را از ضمیر مرید بسترد و صورت ذهنی او را تغییر دهد ]شرح و تفسیر بیت 1676چون به نسیان بَست او راهِ نظر / کار نتوان کرد ، ور باشد هنراگر ولی ( انسان کامل ) ، بوسیله فراموشی و نِسیان ، راهِ فکر و نظر را بر کسی فروبندد . آن شخص دیگر نتواند کاری و عملی انجام دهد . گرچه هنرمند و صاحب فضل باشد .شرح و تفسیر بیت 1677خِلتُمُ سُخریِةََ اَهلَ السُمُو / از نُبی بر خوان تا اَنسَوکُمُای هوی پرستان شما پرداختید به ریشخند بزرگان و صاحبان کمال . اینک از قرآن کریم آیه حَتّی اَنسَوکُم ذِکری را تلاوت کن . [ خِلتُم = پنداشتید ]شرح و تفسیر بیت 1678صاحبِ دِه پادشاهِ جسم هاست / صاحبِ دل ، شاهِ دل هایِ شماستکدخدای دِه ، یعنی آنکه بر ویرانۀ دنیای محسوسات حکومت می کند . تنها بر جسم ها پادشاهی می کند ولی صاحِبِ دل ، یعنی آنکه بر قلمرئ عالم معنا و جهان نامحسوس حکومت می کند . پادشاه کشور دل های شماست .شرح و تفسیر بیت 1679فرعِ دید آمد عمل ، بی هیچ شک / پس نباشد مردم ، الا مردمکبی گمان همه اعمال فرع بر دید است . یعنی حرکات بدن مطیع چشم است . چشم ابتدا مطلوب را می بیند و بدن به سوی مطلوب می رود . نیز چشم ، مکروه را می بیند و بدن از آن در می آمد . یا هر عملی که از آدمی صدور می یابد متوقف بر نوعی شناخت است . بنابراین انسان در عالم هستی ، به منزله مردمک چشم است . [ حکیم سبزواری گوید : صاحبدل ، انسان کامل است و او به صورت ، خُرد و به سیرت ، کلان است زیرا او سایه خداوند بزرگ است . چون مردمک که مردمی بدان است . چه آدمیت به خدمت انسان کامل است و خدمت و عمل به دید است و دید به مردمک . ( شرح اسرار ، ص 55 )– اینکه انسان کامل به منزله مردمک است . تعبیری است از ابن عربی که می گوید : « نسبت انسان به حق تعالی ، نسبت مردمک چشم است به چشم که نگاه کردن با آن انجام می شود » ( فصوص الحکم ، شرح خوارزمی ، ج 1 ، ص 67 )شرح و تفسیر بیت 1680من تمام این ، نیارم گفت از آن / منع می آید ز صاحب مرکزانمن نمی توانم احوال و اسرار درون انسان کامل را که به منزله مردمک چشم جهان هستی است . به نحو کامل شرح دهم زیرا آن بزرگانی که مرکز جهان و ثِقل هستی اند . مرا از کشف اسرار باز می دارند چرا که راضی نیستند که همه اسرار آنان مکشوف گردد . [ مراد از صاحب مرکزان ، اولیاءالله و اوتادالله اند که بقای هستی بسته به وجود آنان است . صوفیه آنان را به مَرکَزُ دایِرة الکَون تعبیر کرده اند . ]شرح و تفسیر بیت 1681چون فراموشی خلق و یادشان / با وی است و او رسد فریادشانزیرا انجام فراموشی در ضمیر مردم و تعلیم دادن حقایق به آنان یعنی محو و ثبت خواطر بر عهده ولیّ خداست که خلیفه معنوی اوست و هموست که به فریاد گمگشتگان سلوک می رسد .شرح و تفسیر بیت 1682صد هزاران نیک و بَد را آن بَهی / می کند هر شب ز دلهاشان تهیذات پر نور حق تعالی یا انسان کامل که به اوصاف عالیه متصّف است به اذن خدا ، هر شب ، هزاران نوع فکر خوب و بَد و خواطر رحمانی و شیطانی را می زداید و لوح ضمیر آنان را از این نقوش می سترد و دوباره بدان نقوش می آکند . [ بَهی = روشن و زیبا ]شرح و تفسیر بیت 1683روز دل ها را از آن پُر می کند / آن صدف ها را پُر از دُر می کندو مجددا حق تعالی به گاهِ روز ، دل ها را از آن افکار می آکند و صدف های قلوب را پر از مروارید معارف می سازد .شرح و تفسیر بیت 1684آن همه اندیشۀ پیشانها / می شناسد از هدایت جانهابوسیله آن همه اندیشه هایی که در دوران گذشته پدید آمده ، آدمی می تواند اگر هدایت الهی شامل حال او شد . جان خود را بشناسد . یعنی علوم و معارفی که از ادوار پیشین ، میراث بشر شده است . در صورتی به خودشناسی انسان کمک می کند که هدایت و عنایت الهی نصیب او شود و الّا همه این علوم ، حجاب اکبر گردد .شرح و تفسیر بیت 1685پیشه و فرهنگ تو آید به تو / تا درِ اسباب بگشاید به تودر هنگام بیداری ، کار و دانش تو به سوی تو باز می گردد تا درِ علل و اسباب معیشت را به روی تو باز کنند . یعنی تو به کمک کار و دانش ، معاش خود را تامین می کنی .شرح و تفسیر بیت 1686پیشه زرگر ، به آهنگر نشد / خویِ آن خوش خو به آن مُنکَر نشدبرای مثال ، پیشه و صنعت زرگر به آهنگر منتقل نمی شود . و نیز اخلاق انسان خوش خُلق به آدم بَد خُلق انتقال نمی یابد . خلاصه کمالات و نواقص هر کس پس از بیداری به خودِ او بتز می گردد نه به دیگری . [ منکَر = زشت و در اینجا به معنی بَد خُلق آمده است ]شرح و تفسیر بیت 1687پیشه ها و خُلق ها همچون جِهیز / سویِ خصم آیند ، روز رستخیزپیشه ها و صفات هر کس در روز رستاخیز مانند کشتی به سوی صاحب آن باز می گردد . [ جِهیز = به معنی کشتی بزرگ و همچنین لوازم و اسبابی که عروس به خانه داماد می برد ]شرح و تفسیر بیت 1688پیشه ها و خُلق ها از بعدِ خواب / واپس آید هم به خصمِ خود شتابپیشه ها و خوی ها ، با شتاب هر چه تمامتر دوباره به سوی صاحبش باز می گردد . یعنی هر کس با همان صفات و ملکاتی که پیش از خوابیدن و یا مردن کسب کرده ، بیدار و یا محشور می شود . [ حاج ملا هادی سبزواری گوید : لفظ خصم در اینجا از باب تغلیب است در مظاهر قهر . چه همه صُوَر ملکوتیه ، ملکات نفس اند که او را می آزارند و با او به مخاصمه می پردازند . ( فصوص الحکم ، شرح خوارزمی ، ج1 ، ص 56 ) ]شرح و تفسیر بیت 1689پیشه ها و اندیشه ها در وقتِ صبح / هم بدانجا شد که بود آن حُسن و قُبحهنگام صبح ، پیشه یعنی اعمال کسب شده و اندیشه ها و نیات به همان جا می رود که پیش از خواب در آنجا بود . خواه این اعمال و نیات ، بَد باشد و یا خوب .شرح و تفسیر بیت 1690چون کبوترهایِ پیک از شهرها / سویِ شهرِ خویش آرد بَهرهامانند کبوتران نامه رسان که از شهرهای دیگر به شهر خویش باز می گردند و پیغام و خبر می آورند . [ حکمای الهی عقیده داشتند که روح انسانی به وقت خواب ، از تن می گسلد . و به عالم غیب می پیوندد . توضیح کامل در شرح ابیات 388 تا 391 ]– مولانا در ابیات اخیر ، حالت خواب را که اکثر حواس از کار فرو می ماند و باز به هنگام بیداری بکار می افتند بر قدرت حق تعالی دلیل می گیرد و به مناسبت آنکه هر جانی با صفات و احوال خود به عالم برین می پیوندد و باز بامدادان با همان صفات و احوال از نقص و کمال و حسن و قبح به تدبیر بدن اشتغال می ورزد . مثلا جان آهنگر به تن زرگر پیوسته نمی شود . ( شرح مثنوی شریف ، ج 2 ، ص 674 ) .– ابیات اخیر یادآور حشر آدمیان بر اساس نیات و ملکات و اعمال آنان است . مولانا عقیده دارد که روح آدمی پس از مفارغت از این کالبد عنصری به جهانی برین می رود و در آن جهان ، همه نهانی ها بر او مکشوف می آید حتی اسراری که در نهانخانه ضمیر بر خودِ او نیز پوشیده بود . بر او معلوم می گردد . و آدمی در آن روز از این تجسم اعمال و نیات سخت حیرت می کند . زیرا آدمی تا وقتی که در این جهان است در حجابهای مختلف نفسانی مخفی است و دیده ای مستور دارد و چون بدان جهان رخت بربست تیزبین شود و ملکات و صفات رذیله خود را آن طور که هست مشاهده کند . چنانکه در آیه 22 سوره ق آمده است « تو زین پیش از این حقیقت به غفلت اندر بودی . امروز که روز رستاخیز است . پرده از چشم تو برگرفتیم چندانکه تیز بین شدی و نهانی ها را آشکارا دیدی » . ملا صدرا گوید : مردمان به صورت های گوناگون برحسب اعمال و ملکاتشان محشور شوند . ( الشواهد الربوبیة ، اشراق ششم ، ص 287 ) . حکیم سبزواری هم گوید : انسان بر حسب باطن چهار نوع از انواع را دارد : فرشته ، شیطان ، درنده و بهیمه . پس به هر یک از این مراتب میل کند باطنش همان می شود . ( الاسماءالحسنی ، فصل 22 از دعای جوشن کبیر )

درود بر جناب بی‌نام