شیخ محمود شبستری:بنه آیینه‌ای اندر برابر در او بنگر ببین آن شخص دیگر

در عرفان برای شرح وحدت وجود مثال آیینه را ذکر کرده اند= مثال خداوند و کائنات که تجلی او هستند مانند شخصی است که در جلوی آیینه ایستاده؛ آیا می شود گفت که تصویر این شخص در آیینه خود آن شخص است؟ یقینا خیر...، آیا می توان گفت که این تصویر، خود شخص نیست? باز هم یقینا خیر...،، تجلی خداوند در کائنات هم همین حکم را دارد؛ آیا می شود گفت که انسان و هستی، خداوند هستند؟ یقینا خیر...، آیا می توان گفت که خداوند نیستند؟ باز هم یقینا خیر. «رستگار باشید»

انعکاس ذات قدس را به آینه نتوان شباهتی کرد زیرا سپس پرسندگان آگاه اندک، خاهند گفتی آن آینه کجاست آیا؟ بیرون از "ایشان" یا درونشان؟ درونشان اگر، جسم را چون؟ برون اگر ـ شود آیا؟ ـ. خطا این جا که در این همه قرون کسی نگشتی پیدا کردی این من و ما و این همه بر این انسان این ها رفتی که فرشتگان خدای نگریستی پُر شگفتانه که «یا ربّا! نگفتیمیتان؟! فرمودی شما دانا؟!!». من کیستم به راستی؟ کو پس دانش این همه مدّعیانِ دانش تاریخ؟

تمثیل در نمودهای بی بود شیخ در این بخش به طریق تمثیل نمودهای بی بود را توضیح می دهد تا متعلّم از طریق مثال بهتر درک مطلب نماید. 456  بِنِه آئینه ای اندر برابر     در او بنگر ببین آن شخص دیگر شیخ به طریق تفهیم می فرماید: آئینه ای را در برابر خود بدار و در او نگاه کن، در آئینه، شخص دیگر را ببین. آن شخص که در آئینه دیده می شود نمود دارد ولی بود ندارد پس این یک مثال  برای نمود بی بود است. 457   یکی ره باز بین تا چیست آن عکس    نه این است و نه آن، پس کیست آن عکس شیخ می فرماید: بعد از آنکه صورتی را که در آئینه می نماید، دیدی، یک بار دیگر به آن شخص در آئینه نگاه کن و تأمل کن که آن عکس که در آئینه است، چیست. در این محل دو چیز وجود دارد: یکی آئینه و دیگری شخصی که در محاذات آئینه است و آن عکـس کـه در آئینه دیــده می شود نه آن شخص است که به آئینه می نگرد و نه آن آئینه است. پس آن عکس که در آئینه دیـده می شود چیست؟ 458   چو من هستم به ذات خود معیّن      ندانم تا چه باشد سایۀ من یکی دیگر از تمثیلات نمود بی بود سایه است. شخص وقتی در مقابل نور قرار می گیرد او حجابی در مقابل نور می شود و سایه ای از او ایجاد می شود این سایه نه آن نور است و نه آن شخص است که در مقابل نور قرار گرفته است بلکه یک نمود بی بود است . شیخ می فرماید: چون من به ذات خود معین هستمُ نمی دانم، سایۀ من چیست به حقیقت آن سایه، همان نمود بی بود است. 459   عدم با  هستی آخر چون شود ضم؟       نباشد نور و ظلمت هر دو با هم شیخ بر سبیل استفهام بیان می کند آیا نیستی و هستی قابل جمع شدن هستند. مسلماً جواب این سؤال منفی است چون اجتماع ضدین محال است. نور و ظلمت نیز همین طور است و قابل جمع شدن نیستند. نور نشانۀ وجود و ظلمت نشانۀ عدم است. قبلاً توضیح داده ایم واجب الوجود آن است که وجودش قایم به ذات خویش است و ممکن الوجود آن است که وجودش قائم به ذات خودش نیست پس ممکن الوجود به ذات خودش نه هست و نه نیست. ممکن الوجود مانند عکس است که در آئینه پدیدار می شود و یا سایه ای است که از شخص در مقابل نور ایجاد می شود، حال شما عدم را به آئینه تشبیه کنید، وقتی واجب مقابل این آئینه قرار گیرد، عکس در آن آئینه پدیدار می شود که آن عکس همان ممکن الوجود است و اگر واجب از محاذات آئینه کنار رود، آن تصویر در آئینه نیز ناپدید می شود پس ممکن الوجود بدون وجود واجب الوجود عدم است. ممکن الوجود نیز مانند تصویر در آئینه و یا سایه یک نمود بی بود است. 460    چو ماضی نیست و مستقبل، مه و سال      چه باشد غیر از آن یک نقطۀ حال؟ در تعریف زمان گفته می شود که زمان عبارت است از مقدار حرکت فلک اعظم و چون حرکت وی دائمی است، بنابراین هر تعینی را در آن حرکت فرض کنیم نسبت به بعضی از تعینات سابق است و نسبت به بعضی دیگر مسبوق خواهد بود. از امتداد زمانی که از این حرکت بوجود می آید، هر جزوی را در آن فرض کنیم، آن جزو را حال می گویند و اجزاء سابق بر آن را که نیست شده اند، ماضی و اجزایی که نسبت به آن نقطۀ مفروض هنوز بوجود نیامده اند، مستقبل گویند، پس نسبت به آن نقطه، تمام اجزاءِ ماضی و مستقبل، عدمند و تنها چیزی که وجود دارد، همان یک نقطۀ مفروض است که به آن نقطه حال می گویند. حال شیخ همین مطلب را در این بیت می فرماید که در امتداد زمانی، ماضی که رفته و نیست و عدم شده است و مستقبل که هنوز نیامده است، نیز عدم است. پس چه چیز غیر از آن یک نقطه حال وجود دارد. بنابراین، ماه و سال آن هائیکه مربوط به گذشته است، عدم است و آنچه مربوط به آینده است، نیز عدم است و از ماه و سال فقط آن نقطۀ حال وجود دارد. 461      یکی نقطه است وَهمی، گشته ساری     تو آن را نام کرده نهر جاری نسبت «حال» به امتداد زمانی مثل نسبت نقطه به یک خطی است که از هر دو طرف نامتناهی است و یا ممکن است به یک نهر جاری تشبیه کرد. شیخ می فرماید که «یکی نقطه است وَهمی گشته ساری» یعنی آن نقطۀ حال را که فرض کرده ای آن نقطه نیز وَهمی است و از سرعت سیری که فلک اعظم دارد، صورت سریانی از او در خیال آمده است. برای فهم مطلب مثال آتشگردان را در نظر بگیرید، وقتی آتشگردان با سرعت زیاد می چرخد، دایره ای حاصل می شود. حال هر نقطه از این دایره را فرض بفرمائید، یک نقطه وهمی است. یا قطرۀ بارانی را در حین نزول از آسمان فرض کنید که مثل ریسمانی دیده می شود، هر نقطه از این ریسمان وهمی است و همان  گونه است نهر جاری، چون به هر نقطه از نهر که نگاه می کنی، نقطه وهمی است و نمودی است که بود ندارد و برای نمودهای بی بود مثال های زیادی می توان آورد. 462       جز از من اندرین صحرا دگر کیست    بگو با من که این صوت و صدا چیست؟ در این بیت صدا به معنای پژواک است  کــه عبارت از انعکاس صوت به یک جسـم صُلب می باشد. شیخ برای نمودهای بی بود یک مثال دیگری می زند و آن انعکاس صوت انسان  است. وقتی شخصی در عمارتی یا در صحرایی ایستاده و با آواز بلند صدا می زند، از انعکاس صوت او صدایی به گوش می رسد.  حال شیخ بر سبیل استفهام می پرسد، در صحرا غیر از او چه کس دیگری وجود دارد وآن صدا از کیست. آن صدا یک نمود بی بود است. وجود خلق و کثرات نیز مانند همان صدا هستند و نمودهای بی بودمی باشد و آنچه حقیقاً وجود دارد. همان ذات حق است. 463     عرض فانی است جوهر  زو مرکب     بگو  کی بود یا خود کو مرکب؟ متکلمین قایل به جواهر مجرد از ماده نیستند و به چند گروه تقسیم می شوند: طایفه ای از ایشان برآنند که جواهر مجموع اعراض هستند. گروه دیگر برآنند که اعراض داخل در حقیقتِ جوهرِ جسمند. حال شیخ با اعتنا به عقاید فوق و با لحن تعریض در مصرع اول می فرماید که «عرض فانی است جوهر زو مرکب» یعنــی عرض فانی است و هر لحظه نیست می شود از طرفی متکلمین می گویند که جوهر از او یعنی از اعراض، مرکب است نتیجه اش این است که جوهر از اعراض فناپذیر ترکیب شده است، به همین جهت شیخ در مصرع دوم می پرسد:  «بگو کی بود یا خود کو مرکب» یعنی از طرفی عقیده داریم که جوهر قائم به ذات است و از طرفی دیگر می گوئیم، جوهر مرکب از عرض است که آن هم فانی است پس بگو چیزی که از نابود یافته شده است کی بوده است و بعد می پرسد، مرکب از کجاست چون باید چیزهایی باشند که ترکیب شوند، اگر آن چیزها فانی باشند ترکیب چیزهای فانی چه معنی دارد. 464     ز طول و عرض و از عمق است اجسام          وجودی چون پدید آید ز اَعدام؟! می دانیم خط از حرکت نقطه حاصل می شود. پس خط امری اعتباری است. طول، عرض و عمق نیز مفاهیمی از نوع خط هستند پس آن ها نیز امری اعتباری هستند. اجسام هم که در وجود متحقق می شوند از طول، عرض و عمق پدید می آیند که هر سه امری اعتباری و وهمی هستند.  بنابر این شیخ در مصرع دوم با لحن استفهام وتعجب می پرسد که وجود چگونه می تواند از اعدام یعنی امور اعتباری ظاهر و پدید شود چون عدم هرگز نمی تواند قلب به وجود شود. 465   از این جنس است اصل جمله عالم       چو دانستی بیار ایمان، فالزم در ابیات بالا شیخ چند مثال از نمودهای بی بود زد، مانند عکس در آئینه، صدای ناشی از صوت، سایه شخص در مقابل نور، نهر جاری، ترکیب جوهر از عرض فانی، ظهور اجسام از اعدام سه گانه. حال می فرماید با این همه مثال ها که آوردم و کل دنیا از این جنس است یعنی از نمودهای بی بود است آیا قانع شدی یا نه؟ اگر قانع شدی پس ایمان بیاور و به آن ملتزم باش به حکم «اذا اصبت فالزم». 466       جز از حق نیست دیگر هستی الحق      هو الحق گوی و گر خواهی انا الحق در مصرع اول کلمۀ الحق به معنای حقیقتاً است. شیخ به عنوان یک نتیجه گیری کلی از بحث و مثال های زیادی که در مورد نمود بی بود زد، می فرماید: حقیقتاً هستی دیگری به غیر از ذات احدیت نیست. تو با هر زبانی که بخوانی غیر از او حقیقت دیگــری وجود ندارد. حال به آن حقیقت می خواهی بگویی «هو الحق» یا بگویی «انا الحق» مفهوم همۀ این ها یکی است و آن هم این است که حقیقت یکی بیش نیست. 467   نمود وهمی از هستی جدا کن     نِه ای بیگانه، خود را آشنا کن توهّم غیریت و بیگانگی ناشی از تعین و نمود وهمی است که عارض هستی مطلق شده است. این نمودهای وهمی، تو را از رؤیت حق محروم ساخته است. بنابراین آن را از حقیقت جدا کن تا حقیقت مطلق بر تو ظاهر گردد. فی نفس الامر تو خود آشنایی و بیگانه نیستی. خداوند با تمام اسماء و صفات در تو تجلی دارد، فقط همین نمودهای بی بودِ که وهمی هستند، مانع دیدار حق شده است، اگر آن ها را کنار بزنی، حقیقت بر تو تجلی خواهد نمود.