مرد منور و «روشني يافته» يعني بودا، پس از هفت سال تفكر، چون علت رنج انسان را دانست، به شهر مقدس بنارس رفت و آنجا در باغ گوزن، در سارنات، نيروانه را براي انسانها موعظه كرد.

iv- تعليم بودا

چهرة استاد- روشهاي او- چهار حقيقت عالي- راه هشتگانه- پنج دستور اخلاقي- بودا و مسيح- مكتب لاادري بودا و ضديت او با تفوق روحانيون- الحاد او- روانشناسي بي‌روان او- معني «نيروانه»

بودا، مثل ساير آموزگاران زمانش، از راه بحث، سخنراني، و تمثيل تعليم مي‌داد. چون او هم مثل سقراط يا مسيح به فكرش نرسيد كه تعليمش را بنوسيد، آن را در سوتره («نخ، رشته»)هايي خلاصه مي‌كرد تا حافظه را به كار گيرد. اين گفتارها، كه در ياد پيروانش براي ما محفوظ مانده، ندانسته، نخستين شخصيت برجستة تاريخ هند را براي ما تصوير مي‌كند: مردي با اراده‌اي نيرومند، خويش كام و مغرور، اما با رفتار و گفتاري آرام، و با نيكخواهي بي‌پايان. او مدعي «روشن شدگي» بود نه وحي؛ هرگز وانمود نكرد كه خدايي باواسطة او با بندگانش سخن مي‌گويد. در مناظره شكيباتر، و از هر آموزگار بزرگ بشريت ملاحظه كارتر بود. شاگردانش، كه شايد صورت آرماني او را نشان مي‌دادند، او را چنين مي‌نمودند كه كاملا به اهيمسا عمل مي‌كند: «گوتمة زاهد دست از كشتن زندگان برداشته، از ويران كردن زندگاني دوري مي‌گزيند. او كه زماني از طبقة كشتريه بود، اينك چوب و شمشير را به سويي انداخته است؛ از خشونت شرمسار و از عطوفت سرشار است؛ و با همة موجوداتي كه جان دارند همدردي و مهرباني مي‌كند… گوتمه چون بدگويي را كنار نهاده، از غيبت رو مي‌گرداند… بدين‌سان او، همچون پيوندگر، كساني را كه از هم بريده‌اند به يكديگر نزديك