حافظ:آن شبِ قدری که گویند اهل خلوت امشب است یا رب این تأثیرِ دولت در کدامین کوکب است؟

ممنون از تک تک دوستان بابت حاشیه های خوبی که بر این غزل زیبای حافظ نوشته بودند.

به نام خدای علی بن ابیطالب وباآرزوی توفیق درک قدرشبهای قدرلازم به ذکراست که بگویم حافظ دراین غزل زیباسعی کرده به نکات مرتبط باشب قدرواین که پرونده ی سرنوشت یک سال خلایق وهستی رابه دست امام زمان می سپارداشاره کند.

یارب این تأثیردولت درکدامین کوکب است...وقدم به قدم گویاحافظ سرنوشت سالهای دیگرخودرادرزمانهای مختلف بادرایتی خاص ویاشایدبرفرض اینکه عظمت چنین شبی رادرک کرده باشدوازبرخی زوایای اسرارنهان پشت پرده ی هستی خبردارشده باشدحالایادرموردخودش یاهرکسی من باب مقصودتفألش،پرداخته ومی گویدای خدااین اثرات دگرگونی سال پیش رودرکدام برج اتفاق می افتدویاآنکه به دست کدام ستاره ی آسمان است که قطعادردستان امام زمان است ویاشایدازچکیدن قطرات اشک به کنایه ای لطیف تعبیربه کوکب یاشهاب سنگ می کندکه ای خدادرکدام قطره ی اشک روشنم دردل تاریکی مناجات شب آرزویم برآورده می شود.باتشکر

در بیت اخر نکته بسیار ظریفی است که می گوید اب حیات قلم خوش مشربم از منقار بلاغت میچکد .یعنی این بلاغت و کمال و هارمونی است که موجب میشود از پی قرون شعر حافظ هم زنده بماند هم زندگی بخشد .وگرنه چرا کسی این همه مقالات علمی و فلسفی را از بر نیست .امروز می خوانیم و فردا به باد فراموشی می سپاریم .

روفیای عزیز به نکته مهمی اشاره کردند ماندگاری شعر حافظ.می دانیم که در افسانه ها آمده است که خضر و اسکندر(در برخی از روایات نام های دیگری آمده است از جمله کورش)به دنبال آب حیات میگردند.سرانجام در دل تاریکی (احتمالا غاری،حافظ خود به این نکته اشاره دارد که:آب چشمه حیوان درون تاریکیست))خضر به آب حیوان می رسد .ازان می نوشد و جاودان می شود.در مشکی آب حیات را ریخته برای اسکندر می آورد.بیرون از تاریکی به علت خستگی مشک آب را بر درختی آویخته ،خود به خواب میرود.کلاغ ها به دنبال آب که به صورت قطره از مشک می چکید آن قدر به آن نوک می زنند که ضمن نوشیدن آب، مشک سوراخ و تمام آب آن به زمین می ریزد.افسانه عمر دراز کلاغ هم گویا ازین جا منشا میگیرد(استاد خانلری در سروده زیبایش "عقاب""پدر من که پس از سیصد و اند ****کان اندرز بد دانش و پند" و پوشکین شاعر روسی و حتی در نویسندگان خودمان بسیاری به عمر دراز کلاغ اشاره دارند.اشاره حافظ" به زاغ کلک من "هم نظری به این افسانه دارد.که حافظ خود به راز جاودانگی سخنش بدین گونه تعبیر می کند.

سلامآب حیوانش ز منقار بلاغت می‌چکدزاغ کلک من به نام ایزد چه عالی مشرب استماشاءالله سخنان من مثل آب زندگی حیات بخش است، زیرا ازجایگاه فکربلندی تراوش می کند.

شادان جان چه دری سفتی که به نام ایزد را تند اگر بخوانیم همان ماشالله است سپاس تورا

ذکر در کتاب نجم الدین کبری یادکرد ترگمان شده است ولی پیشتر انرا مانسرو می گفتند که منثرای هندی و manthra انگلیسی با ان همریشه هستند

در بیت چهارم ، شین "بلندش" از ادات ملکی نیست و اشتباه نشود. معنای بیت اینستکه خواجه، شهسوار خود را در سطحی از زیبایی میداند که ماه (که خود مظهری از زیبایی است) آیینه دار روی اوست (که شغل پیش پا افتاده ای بوده در میان مشاغل و حرف آن روزگار) و خورشید با آن تاج بلند، گردی و خاکی است که از زیر نعل اسب او به هوا بر میخیزد. (تاج بلند خورشید او را خاک نعل مرکبست)باید توجه کرد که اینگونه ترکیبات در غزلیات خوجه زیاد بکار میروند و خواننده باید دقت نماید.در بیت بعدی "خوی" را باید خی با خ مفتوح و یای ساکن خواند که بمعنای دانهُ عرق بر جبین یار است و تمام گرمای آفتاب را از بابت تبی میداند که خورشید با دیدن آن خوی بر رخ یار، و به هوای آنکه او هم بهمان صورت و شکل خوی کند، بدان گرفتار شده است.بیت هفتم اشاره ای دارد باینکه سلیمان نبی بر باد حکم میرانده و با باد سفر میکرده است و میفرماید من که مرکبم مور است چگونه با سلیمان همراه باشم که اشاره ایست عرفانی به ضعف انسان در مقابل خالق.در بیت آخر اولا "بنام ایزد" را باید بدنبال هم و بدون کسرهُ بین خواند و معنای آن ماشاأالله و سبحان الله است که معمولا در هنگام تعریف و تمجید از کسی یا چیزی بکار میرود. در این بیت میبینیم که خواجه زبان به تعریف از خود گشوده و قلم خود را به زاغی تشبیه نموده که از منقارش آب حیات (که عمر جاودان میبخشد) میچکد. باید گفت چه خوش گفتی و در سفتی . حقا که مستحق چنین تعریف و تمجیدی هم هستی و چه کسی سزاوار تر از تو؟

bit aval mesra dovom dorost ast---پاسخ: اگر جمله‌تا سؤالیست باید عرض شو که بله، مطابق متن چاپی تصحیح قزوینی-غنی است.

بیت های سوم، پنجم و هشتم غزل حافظانه نمی نمایند بیشتر به سبک هندی می مانند و الله اعلم

ممنون جناب استاد کیوان. وزن بیت آخر برای من معمایی شده بود.

مصراع نخست از نخستین بیت را دو گونه می توان خواند:1- معنای مستقیم به گونه خبری یعنی این همان شبی است که اهل خلوت نشانی داده اند2- خطاب و مژده یعنی ای اهل خلوت! این همان شبی است که ذکر خیرش رفته است

دربعضی ازنسخه هامصرع دوم بیت دوم چنین ذکرشده:هر شبی درحلقه‌ ی زلف تو یارب یارب است

سلام . خیلی خیلی ممنون . خدا خیرتان دهد .

درود بر شما دکتر داودی عزیز:بله این وجه هم شعر حافظ را زیباتر می کند هنر حافظ ایهام هست و هر چه وجه های بیشتری گفته شود راز شعر او بیشتر گشوده می شود .اصلاح دوم حقیر ازین بابت بود که د راندیشه عرفانی محروم کردن دیگران جایی ندارد بلکه لایق کردن آنها و نفع رساندن مورد نظر استپاینده باشید

با سلام از بحث اساتید اهل معنا لذت بردم .واز اینکه ما شعرای عرفان گوی خویش را محکوم به بت پرستی کنم ظلم بزرگی به این بزرگان کرده ایم که بگوییم شاعر آمده با غزل اول بتی به شکل یک جنس مخالف کشیده بعد به او زلف عنبرین حلقه حلقه شکن درشکن و یا بر بنا گوش و گونه حلقه صولجانی داده و با خال لب مسیحایی یا خال هندو بین دو ابرو و لب سرخ یاقوتی و چاه زنخدان ترسیم کرده و بعد گفته همین خدای من است یعنی خدای صمد محتاج زلف و خال لب و گونه یا بین دو ابرو است تا زیبا شود و الله جل و جلاله را مثل یک بت به تصویر در اورده این واقعا سخن باطل و بیجایی است چون خداوند فرموده انا خلقناکم ذکر و الانثی و یا خلق ذکر و الانثی و یا انه خلق الزوجین ذکر والانثی . پس خداوند جنس مخالف را برای عشق ورزی و شور و نشاط افرید و من عمدا در غزلهایم تصویر یک زن زیبا را در فیسبوک منتشر نمودم که یعنی من شاعر بت پرست و بت ساز نیستم و تصویر جنس انثی را در عزل منتشر نمودم چون خداوند یکجا در قران علاوه بر خلقت جنس مونث فرموده و اورا نشاء کردیم یعنی مدام در حال نشو ونما باشد و نشو و نمای یک خانم که خدا اورا ظرافت بخشیده با کار و زحمت خشن یک مرد در معادن زغال سنگ در عمق زمین و یا در زیر قنات دویست متر عمق در دل زمین برابر است چون از شیر حمله خوش بود و از غزال رم .پس اشعار عاشقانه حافظ بی شک بت پرستی که نامش را خدا پرستی نهاده اند نیست . اما در باره اشعار ایهامی که در پرده ابهام سروده شده معانی متفاوت دارد خصوصا در تلمیحات استعارات مصرحه را آورده و لذا در خیلی از تلمیحات استعاره را مکنیه نیاورده که بگوید لبت شکر است یا چشمت بادامی است بلکه با صراحت تمام چشم را به بادام و لب را به شکر مستوره کرده و استعاره داده مثل این مصرع طوطی طبعم به عشق شکر و بادام دوست که منظور چشم بادامی و لب چون شکر است . و لذا در بیت دوم این غزل استعاره مصرحه را نباید نادیده بگیریم که بدو گونه معنی میشود چون حافظ مذهب تشیع خود را تقیه میکرد و در ان زمان کسی حق نداشت مذهب شیعه داشته باشد و از اول اسلام مجازات شیعه مرگ و اعدام با شکنجه بوده است. لذا تلمیح بیت دوم هم اشاره بنام اعظم الهی است که هرکه اسم اعظم را بداند هرحاجتی از خدا بخواهد گیرم که بر شر و فساد باشد خداوند آنرا بر آورده می سازد و به همین سبب اسم اعظم پوشیده است و کسی انرا نمیداند و حافظ فرموده پس به خاطر آنکه دست افراد نالایق بدامنت نرسد آن را پوشیده نموده ای و در تعبیر دوم این استعاره مصرحه غیبت کبرای امام زمان نهفته است و حافظ فرموده از اینکه ما سزوار حضور تو نیستیم و دست ناشایسته ما بدامانت نرسد در پرده غیبت مانده ای و هردو تعبیر درست می نماید ولی از بس ملا ها عرفان و تعبیر دور از ذهن به حضرت حافظ داده اند رونق ابیاتی اینگونه را هم بباد انتقاد داده اند آزرمگینم که حواشی مطول شد

بادرودبه جناب اقای دکتر صحافیان:درموردبیت فوق آیابااین تعبیرموافقید؟درحلقه های متعدد زلف تودل های زیادی گرفتارند وبرای اینکه به دست ناسزایان نیفتد هردلی ازدلهای زیادی که درحلقه های فراوان زلف توجای دارند درذکریارب یارب هستند که این اتفاق نیفتد

امشب که ارزش خویشتن را دریافته ام همان شب قدری است که خلوت نشینان رازدان می گویند.این پادشاهی حال خوش اثر کدام ستاره است؟بیت2:دلهای عاشق از هر حلقه مویت دعا می کنند تا ناشایستگان به زلفت نرسند( ارزش گیسوی تو را یافته اند)بیت 3:جان دادنم در چاله چانه ات ارزشمند است زیرا که جان های فراوانی در طوق غبغب تو آماده فدا شدن هستند.بیت4:ماه آیینه میگیرد تا معشوق من زیبایی خود را ببیند و تاج خورشید در زیر نعل اسب اوست.بیت5:انعکاس زیبایی عرق چهره اش، خورشید در عشق وصول به آن هر روز تب دارد.بیت6: حال که از لب یاقوتی یار و شراب ارغوانی به حال خوش رسیده ام آن را ترک نمی کنم. ای زاهدان، مذهب من این است نه ریا و سالوس.بیت7:در لحظه ای که چون سلیمان سوار بر باد می شوند، من دور از لحظه حال خوش سوار بر مورچه هستم.( در نسخه خانلری نیست و با ادعاهای بزرگ حافظ در تضاد است)بیت8: آنکه از زیر چشم جانم را با نیزه می کشد با خنده زیر لبش زنده ام می کند( مرگ و زندگی و دوا و دردم از اوست- پرستش عاشقانه- )بیت9: ( پس از زنده شدن به او) از قلمم آب حیات می چکد و این قلم از آبشخور بلند مرتبه ای سیراب می شود.دکتر مهدی صحافیان آرامش و پرواز روحarameshsahafian@

بیت دوم : تا به گیسوی تو دست ناسزایان کم رسد...در شرح حافظ باید به محور تمرکز او دست یابیمیک زاویه این مضراع محروم کردن نالایقان است و زاویه دیگر این که چه گنج بزرگی است گیسوی یار و نباید دست نا لایقان باشد

ادبیات موزون فارسی وشعر خواجه شیراز من بی سر وپا را به بارگاه حافظ بزرگ میکشاند عرض بنده اینست مبادا در همین اول کار ودر این خاکدان فانی که از عوالم ابتدایی خلقت است دل را ببازیم وبرای خود بتی نتراشیده بسازیم حتی کسی مثل حافظ ته کلام اینکه نگذاریم هیچکس برایمان بت شود حتی حافظ که او خود نیز دنبال دیگری بوده است تنها خداست که میماند یا صاحبی السجن اارباب متفرقون خیر ام الله الواحد القهارای دوستان زندانی من! آیا خدایان پراکنده بهترند، یا خداوند یکتای پیروز؟!

تا به گیسوی تو دست ناسزایان کم رسدهر دلی از حلقه‌ای در ذکر یارب یارب استآری؛ همین طور است... در باره اشعار ایهامی که در پرده ابهام سروده شده معانی متفاوت وجود دارد؛ خصوصا در تلمیحات که استعارات مصرحه را آورده و لذا در خیلی از تلمیحات استعاره را مکنیه نیاورد، که بگوید لبت شکر است یا چشمت بادامی است بلکه با صراحت تمام چشم را به بادام و لب را به شکر مستوره کرده و استعاره داده است، مثل این مصرع؛ طوطی طبعم به عشق شکر و بادام دوست.../ که منظور چشم بادامی و لب چون شکر است، و لذا در بیت دوم این غزل استعاره مصرحه را نباید نادیده بگیریم که به دو گونه معنی می شود. چون حافظ مذهب تشیع خود را تقیه می کرد، چرا که در آن زمان کسی حق نداشت مذهب شیعه داشته باشد و از اول اسلام مجازات شیعه مرگ و اعدام با شکنجه بوده است، همچون حسین منصور حلاج . لذا تلمیح بیت دوم هم اشاره بنام اعظم الهی است که هرکه اسم اعظم را بداند هرحاجتی از خدا بخواهد خداوند آنرا بر آورده می سازد و به همین سبب اسم اعظم پوشیده است و کسی انرا نمی داند و حافظ فرموده پس به خاطر آنکه دست افراد نالایق به دامنت نرسد آن را پوشیده نموده ای. و در تعبیر دوم این استعاره مصرحه غیبت کبرای امام زمان علیه السلام نهفته است، و حافظ فرموده از اینکه ما سزوار حضور تو نیستیم و دست ناشایسته ما بدامانت نمی رسد در پرده غیبت مانده ای و هردو تعبیر درست می باشد... والله اعلم بالصواب.

کسانی که بنا به هر دلیلی دوست ندارند از همه ی اشعار حافظ معناهای عارفانه برداشت نمایند، بدانند که خواسته و ناخواسته هم درحقِّ عرفان و هم درحقِّ مذهب شیعه جفا روا می دارند، و هم لطفِ اشعار حافظ را پایمال می کنند. چرا که حافظ اساساً رند و آزاد فکر بوده و عرفان یعنی رندی و آزاد فکری و حافظ شیراز آنقدر که به مهرورزی وعشق و محبت به معشوق ازلی و ابدی یعنی کوکب هدایت حضرت حجت (عج) می اندیشیده به چیز دیگری نمی پرداخته است. برای او هیچ چیز جزعشق به اهل بیت (علیهم السلام) تقدّس ندارد. لذا می بینیم که در تمام غزلیّاتش عصیانگری می کند، بر همه چیز می تازد و به صراحت همه چیز را تخریب می کند تا عالمی دیگر بسازد و از نو آدمی! او عشقبازی با اولیای الهی را به عنوان دین، و عیش و عشرت با آنان را به عنوان مذهبِ خود معرّفی می کند. و اصلا مذهب تشیع یعنی دین عشق و محبت به انسان کامل و مکمل انسان و اینکه به بیان و زبانی( به جدیّت و طنز و طعنه) فریاد می زند که زاهدان معذورم دارید، دست از سرم بردارید، بدین خاطر است که می خواهد معشوق حقیقی و محبوب الهی را آشکار نماید و الحق که عدّه ای امروزه همچنان اصرار می ورزند که؛ حافظ ملیح و مزاح می فرمایند! آری؛ آنجا که می فرماید:” با تو تا روز خفتنم هوس است”حافظ اهل راز حقا منظورِ عارفانه دارد! و منظورش این است که چون شب قدر و لیله ی مبارکی را تجربه کرده و به وصال معشوق ازلی و ابدی خویش رسیده است، لذا دوست دارد تا روزمرگش نیز با او همراه باشد. والحمد لله رب العالمین...

با تشکر از جناب دکتر محمد ادیب نیا بابت حاشیه ی زیباشون... دمتون گرررم استاد

عرضی ندارم فقط اومدم بگم که حافظ قلب منه و تنها کاری که ازم براومده اینه که کل دیوانش رو حفظ کنم و به الان به دختر سه سالم یاد بدم اشکام......

جناب علیرضا دانیالی، لطفن ازاعتبارحافظ برای خودتان خرج نکنید. کجا ی این غزل زیبا اسمی ازامام زمان آمده است. این تعبیراتی که شما ازاین غزل فرمودید هم جفا درحق امام زمان کردید هم جفا درحق حافظ. حافظ هیچ برچسبی نمی پذیرد حافظ خودرا ازهمه دین ها آزادکرده وبه رهایی رسیده بود. شب قدر شما برای حافظ هیچ معنایی ندارد که اگرغیرازاین بود غزلیات آبدارتری برای شب قدر وغیره می سرود. اوهیچ باکی نداشته وشهامت ابرازعقیده اش ازهمه بیشتربود. حافظ مجلس عیش وعشرت خودرا ازروی طنزوتمسخرشب قدر نامیده است. درهمین غزل برای آگاهی شما وهمفکرانتان تاکید کرده که :من نخواهم کرد ترک باده ولعل نگارزاهدان دست ازسرم بدارید ورهایم کنیدکه اینم مذهب است.

آن شب قَدری که گویند اهل خلوت امشب استیارب این تأثیردولت درکدامین کوکب استشب قدر:به باورمسلمانان قرآن درشب قدرنازل شده وعظمتِ آن آنقدرزیاد است که دراین شب اعمال هزاربرابرمی شود. خداوند درقرآن می فرماید.... وتوچه می دانی که شب قدر چیست؟ دقیقاً روشن نیست که شبِ قدر، کدام یک از شب های سال است و محتملاً دردهه ی سوّم ماه رمضان است. این شب چون درنظرمسلمانان دارای قدر و منزلت است ازهمین رو شب قدر نامیده شده است.اساساً "قدر" به معنای اندازه ‌گذاریست و ظاهراً منظور قرآن کریم از گذاردن نام قدر بر این شبِ پرعظمت، تعیین و مشخص کردن جزئیاتِ امور مربوط به تمامیِ مخلوقات در آن می‌باشد. به بیانی دیگر در این شب، حوادث و اتفاقاتی مانند مرگ و زندگی، سعادت و شقاوت، رزق و روزی و ... برای انسانها و حوادث طبیعی جاری شدن سیل، وقوع زمین لرزه و ... مشخص می‌گردد.منظور از" اهل خلوت" زاهدان خلوت نشین هستند نه رندان وعاشقانِ وهمفکران حافظ.دولت: خوشبختی که درآنشب برای شاعر رقم خورده است.کوکب : ستاره . درقدیم معتقدبودند که خوشبختی وبدبختی مردم ازتاثیر ستاره هاست. اشاره به این باورقدیمیست. به نظرمی رسد خوشبختی ای که درآن شب به حافظ روی کرده بوده، موقّتی نبوده وشامل روزهای آینده نیزمی شده که شب قدر نامیده است. زیرا چنانکه گفته شد درشب قدرسرنوشت آدمیان رقم می خورد.باید دانست که حافظ دراین غزل که به احتمال زیادمخاطبِ آن شاه شجاع می باشد،اصلاً قصدِ پرداختن ِ عارفانه به ماهیّتِ شبِ قدر راندارد. بلکه اومطابق سیاق وسلیقه ی همیشگی خود، یک سمبل ازاعتقاداتِ مذهبی(شب قدر) ویک نماد ازباورهای قدیمیان(تاثیرسَعدونَحس ستارگان درسرنوشت آدمیان) را دستمایه ی خویش قرارداده تا برای بیان ِ حالاتِ روحی وعواطف واحساساتِ درونی، فضایی حافظانه(طنزآمیز،نکته دار،ابهام آلود،سئوال برانگیز وچالش زا) داشته باشد.اودراین روش ِ مضمون پردازی، اغلب حساسیّتی به راست ودروغ بودن ِ این نمادهاوسمبل ها ازخودنشان نمی دهد. تنهاچیزی که برای او اهمیّت دارد خَلقِ فضای حافظانه بدانشرح که گفته شد و بیان احساساتِ درونی درقالبِ این نمادها وسمبل هاست.بنابراین هرگاه حافظ درمتن غزل، ازباورها ونمادهای ادیانِ مسیحیّت ، زرتشت، اسلام (تسنّن ویاتشیع) نامی می بَرد، دردرجه ی اوّل، قصدِ او مضمون سازی وفضا سازی برای بیان چیزی دیگراز احوالاتِ خود یا پیرامون خود وجامعه ای که درآن نفس می کشد است، و نبایست با مشاهده ی مثلاً نام حضرت مسیح دریک بیت، بلادرنگ نتیجه گیری شود که حافظ دردوره ای به مسیحیّت گرویده بوده! دراین غزل نیزچنین اتّفاقی رخ داده است. اوعلی الظاهر شب خوب ودلخواهی پشت سرگذاشته واز این رو که مهمّترین شبِ مسلمانان شب قدراست آن رابه این نام نامیده است. این شبی که شاعرازآن یادکرده،تنها برای خودِ شخص او"قدر" بوده است نه برای دیگران.درغزل معروف "حال دل باتو گفتنم هوس است" که رندانه ترین غزل خواجه ی شیرازمحسوب می گردد ودر پاسخ به غزلِ "عماد فقیه" سروده شده، بی هیچ پرده ای وبدون رعایت حُجب وحیا،وصفِ شب زفاف و سُفتن دُر و سرفراز بیرون آمدن از آن کار! (چنانکه افتد و همگان دانند که چیست) رابه زیبایی وبلاغت بیان کرده ودرآنجا نیز آن شبِ به یادماندنی راشب قدر نامیده است! درآن غزل است که به طنز می فرماید:شبِ قدری چنین عزیزوشریفباتو تا روز خُفتنم هوس است! درحالی که مومنین درشبِ قدر زنده داری کرده ونمی خوابند، حافظ عزیز ما قصد دارد بامعشوقه ی نوجوان ودُردانه ی خویش، تادل ِ روز دریک بستربخوابد! ودربیتهای بعدیست که آرزومی کند سربلند وسرافرازبیرون آید!چنانکه می بینیم شبهایی که به مُراد وکام ِ حافظ سپری شده، شبِ قدر نامیده می شود واواصلاً خوفی ازاین ندارد که مبادا با این حرفِ من، زاهدانِ متعصّب بشورند وچنین وچنان کنند که چراسمبل مقدّس و باورهای آنان را دستمایه ی مضمونی طنزآلود نموده است!وقتی حافظ بااین لَحن خطاب به زاهدان می گوید آن شب قدری را که شما به دنبالش می گردید امشب است، روشن است که این کلام ازروی طعنه واستهزاء زاهدانست. یعنی برای من خیلی خوش می گذرد، شب باعظمت وعزیزیست! شماهم اگرمی خواهید اطمینان پیداکنید که کدام شب دقیقاً شب قدراست طریق عشق راانتخاب کنید واین شب را دریابید ودُریابید.معنی بیت:ای زاهدانِ خلوت نشین که درجستجوی شبِ قدرهستید ونمی دانید دقیقاً کدامین شب است. من پیداکرده ام همین امشب است! درمصرع دوّم: خداوندا، این نیک بختی که امشب نصیبِ ما شده است از تاثیرنیک ِکدام ستاره بوده است. (چون گفتیم که درآن روزگاران هر اتّفاق خوب وبد راحاصل تاثیریک ستاره می دانستند) حافظ می خواهداین ستاره ی سَعد راشناسایی کند وبداند که این خوشی رامدیون کدام ستاره هست!ازمعنای مصرع دوّم کاملاً روشن است که منظورحافظ ازشب قدر، همان اتّفاق خوشیست که تنها برای شخص او رقم خورده است،نه آن شبِ قدری که قرآن نازل شده است. زیرا نزول قرآن که ازتاثیر ستاره وسیّاره نمی تواند بوده باشد! وقتی کسی خوشی وکامیابیِ فردی ِ خودرا شبِ قدر می نامد ودرشبی که زاهدان به شب زنده داری مشغولند هوسِ سُفتن ِ(سوراخ کردن)دُردانه وتاروز خوابیدن درآغوش یار دارد، درحقیقت اوبااینکارخویش آنها (زاهدان) را به باد ِطنز وطعنه سپرده است.درجایی دیگر بلعکس درخودِ شب قدر اقدام به شرابخواری کرده وپیشاپیش اززاهدان می خواهد که به اوحق بدهند وعذرش راپذیراباشند! چرا؟ چون یار ومعشوقه اش اتّفاقی سرمست آمده بوده واز طرفی جام شرابی دردَم دست برروی طاقچه چشمک می زده و اونتوانسته مقاومت کند وبااینکه شب قدربوده به عیش وعشرت پرداخته است!.درشبِ قدراَرصبوحی کرده ام عیبم مکنسرخوش آمدیار وجامی برکنارطاق بود.غرض ازتشریح این مسایل این است که: کسانی که بنابه هر دلیلی دوست دارند ازهمه ی اشعارحافظ معناهای عارفانه برداشت نمایند، بدانند که خواسته وناخواسته هم درحقّ ِعرفان ومذهب جفا روا می دارند، هم لطفِ اشعارحافظ راپایمال می کنند. چراکه حافظ اساساً رند وآزادفکربوده وآنقدرکه به مهرورزی وعشق می اندیشیده به چیزدیگرنمی پرداخته است. برای اوهیچ چیزجزعشق تقدّس نداشته! می بینیم که درتمام غزلیّاتش عصیانگری می کند،برهمه چیزمی تازد به صراحت همه چیزراتخریب می کند تا عالمی دیگر بسازد وآدمی ازنو! اوعشقبازی رابه عنوان دین وعیش وعشرت رابه عنوان مذهبِ خودمعرّفی می کند. وبه بیان وزبانی( به جدیّت وطنزوطعنه) فریاد می زند که زاهدان معذورم دارید، دست ازسرم بدارید، دریغا که عدّه ای همچنان اصرارمی ورزند که نه خیر حافظ مزاح می فرمایند! آنجا که می فرماید:" باتو تاروز خفتنم هوس است"منظور ِ عارفانه دارد! ومنظورش این است که چون شب زنده داری کرده وبه عبادت گذرانده ! می خواهد تادلِ روزبخوابد !!! بنامیزد! گرمسلمانی ازاین است که حافظ داردآه اگراز پس امروز بود فردایی تا به گیسویِ تو دستِ ناسزایان کم رسدهردلی ازحلقه‌ای در ذکر یارب یارب استتا: برای آنکهناسزایان: نامَحرمان ونالایق هاا"حلقه" دراینجا به سببِ همخوانی باگیسو آورده شده است. منظورازحلقه، محفل ومجلس وگِردِ هم نشستن است.ذکریارب: زاهدان درشبهای قدر گِردِ هم نشسته وبرای پاک شدن ازگناهان، ذکر یارب یارب می گویند. حافظِ نکته بین ونکته سنج، چون درمَطلع غزل،سخن خودرا دربسترفضای روحانیِ شبِ قدرپرورانده است، دراینجانیز باهمان حال وهوا حرفِ خودرا به پیش می بَرد وقدرتِ دانش، بیان ومضمون سازی خودرا به نمایش می گذارد. خطاب به معشوق یا ممدوح موردِ نظر(شاه شجاع)است. معشوق یاممدوحی که زمینیست نه آسمانی. چراکه اگرمنظورشاعر،معشوق اَزلی بود، لزومی نداشت که بندگانِ مُخلص یاعاشقان او دست به دعا برداشته وآرزومندِ این باشند که فرومایگان به معشوق(خدا) نزدیک نشوند!! بلکه بلعکس دعا می کردند که نااهلان نیزبه راه راست هدایت شده وبه خداوند نزدیک گردند.! به همین دلیلِ روشن، دراینجا ممدوح وکسی که موردِ نظرحافظ است زمینیست.معنی بیت: برای آنکه دستِ ناشایست ها ونامحرمان(سخن چینان وکینه توزان) به گیسوان تونرسند(به بارگاه دولتسرای تونفوذنکنند وتوطئه طرح ریزی نکنند) عاشقانت (طرفداران و هواخواهانت) درهرمجلس ومحفلی دست به دعا برداشته اند وازخدا محافظتِ توراطلب می کنند. آنها ازاینکه ناجنس ونامحرم درکنارتوباشند نگران ومضطربند.ساغرما که حریفان دگر می نوشندماتحمّل نکنیم اَرتو روا می داریکُشته ی چاهِ زنخدانِ تواَم کز هر طرفصد هزارش گردنِ جان زیر طوقِ غَبغب استکُشته: شیدا ، واله و وابسته،مشتاقزنخدان: گِردی چانهچاه زنخدان: گودیِ چانه. این گودی درنظرگاهِ شاعران به چاه تعبیرشده است. چراکه عاشقان زیادی مجذوب جاذبه ی زنخدان محبوب شده وبه چاه می افتند(گرفتار می شوند) مبین به سیبِ زنخدان که چاه درراهستکجاهمی روی ای دل بدین شتاب کجا؟"طوق" به تنهایی یعنی گردن بند وزیورآلاتی که هم مردان وهم زنان به گردن می آویزند. امّا دراینجا منظورشاعر گردنبند نیست بلکه طوقِ ِ غبغب( گوشت زیرچانه) است. یعنی چنین بنظرمی رسد که ممدوح ومخاطب حافظ، شخصی متموّل، گردن کُلفت وباهیبت ودارای غبغبِ زیادی بوده که حافظ خطوطِ آن را مثل گردنبند دیده است.طوقِ کسی بر گردن داشتن کنایه از فرمانبرداریست . معنی بیت: مشتاق وشیدای جاذبه ی فرورفتگیِ زنخدان توهستم که ازهرسو،گردن ِهزاران هزارعاشق درزیر طوق ِ غبغبِ توبه بندکشیده شده وگرفتارند.( البته گرفتاری واسارت دراینجا به میل واشتیاق است نه به زور واجبار)ببین که چاهِ زنخدان تو چه می گوید:هزاریوسفِ مصری فتاده درچَهِ ماستشَهسوار من که مَه آیینه دار رویِ اوستتاج خورشیدِبلندش خاکِ نعلِ مَرکب استشهسوار: سوارکارشجاع ازواژه ی "شهسوار" چنین برذهن آدمی متبادرمی گردد که مخاطبِ حافظ، پادشاه بوده باشد.چراکه این واژه روح حماسی دارد.مَه آئینه دار روی اوست: ماه که خود مظهرزیبائیست همچون خدمتکاری، آینه دار روی توست وعکس رخسارتورا منعکس می کند. ضمن آنکه "آینه داری" درقدیم شغل دون پایه ای بوده وآرایشگران وسلمانی ها نیز آینه داربودند. امروزه نیز آرایشگران درآخرکار، آینه ای دردست گرفته وپشتِ سر مشتریان رابه آنها نشان می دهند تاهنر خودرا به آنها بنمایانند. بنابراین ماه علاوه برآنکه عکس روی یار را می تابانند درخدمت اوهستند وخدمتگری می کنند. تاج خورشیدش خاک نعل مَرکب است: تاج خورشید خاکِ نعل اسبِ اوست.اوازروی غرور وکِبر، برفرازآسمانها اسب رانی می کند نه زمین.معنی بیت: محبوب من سوارکاری یکّه تاز وبی ماننداست. اوآنقدر والامقام وبلندپروازاست که تاج ِ خورشیدِ بلندآشیان، درزیرپاهای اسبِ اوست.(چنانکه بهشت زیرپای مادرانست) اودرآسمانها می تازد وماه دربرابر رخسار اوخدمتگری می کند وآینه داراست. (چنانکه آئینه دار برروی عروس وپادشاه آئینه گرفته ورخسار اورا بازمی تاندند)جلوه گاهِ رخ اودیده ی من تنهانیستماه وخورشید همین آینه می گردانند.عکس خوی برعارضش بین کآفتاب گرم رودر هوای آن عَرق تا هست هر روزش تَب استخوی: دانه ی عرق،(خَی)خوانده می شودعارضش: رخسارشآفتابِ گرم رو: آفتابی که رخسارش گرم وداغ است. بعضی گرم رَوَنده می خوانند یعنی خورشیدِ تُند رو که بی وقفه دررفتن است، شاید حافظ هردومعنی رادرنظر داشته که این واژه رابرگزیده است.معنی بیت: جلوه ودرخشندگی ِ دانه های عرق برروی یارراتماشاکن که چقدر وَسوَسه انگیزاست وبه زیبائیِ روی یارفزونی بخشیده است! (چنانکه قطره های شبنم برروی گل زیبایی می بخشد) خورشید نیزاین جلوه رادید وبه تب وتاب افتاد تاهمچون او بوده باشد. به این امید هرروزمُلتهب می شود تا شایدعرق کند وزیباتربه نظربرسد.ازتابِ آتش ِ می، برگِردِعارضش خویچون قطره های شبنم برروی گل چکیدهمن نخواهم کرد ترکِ لَعلِ یار و جام میزاهدان معذور داریدم که اینم مذهب استلَعل یار: کنایه ازلبِ لعلگونمعنی بیت: ای زاهدان من طریقِ رستگاری راپیداکرده ام عشقبازی رسم وراه من است. خیالتان راحت باشد من هرگز لعل لب یار وجام باده را ترک نخواهم گفت. من ازعشقبازی بامعشوقین زمینی به عشق حقیقی می رسم وبا باده نوشی، دل خودرا ازحسد وکینه ونفاق ودو رویی پاک می کنم. برمن خُرده مگیرید که این دین ومذهب من است.حافظ باهرواژه وهرترکیب وعبارتی که بنظرش می رسیده، دراغلبِ غزلیّاتِ خویش به دین ومذهب وکیش خود اقرار واذعان نموده، لیکن عجیب است که عدّه ای نمی توانند ویا نمی خواهند برخود بقبولانند که حافظ، به هیچ دین ومذهبی تعلّق نداشته وندارد. هرکس باهرنگرش ومَسلکی که داردسعی می کند اورابه خوداختصاص دهد. البته آنها حق دارند! روشن است که اگر هرفرقه ومسلکی توانسته باشد حافظ را به مسلک ومذهبِ خود منتسب نماید، به یک گنجینه ی ارزشمند و پشتوانه ی عظیمی دست پیدا خواهدکرد وجایگاهِ خودرا درمیدان رقابتِ عقیده ها وباورها محکم ترخواهدنمود. امّاهیهات که تلاش آنهاچون گره برباد زدن وآب درهاون کوبیدن بیهوده وبی سرانجام است وهرگزتوفیقی بدست نخواهندآورد. ازاین رو که حافظ بی قرارترازآن است که درچارچوبِ مشخصّی بگنجد وآرام گیرد. اندیشه های اوفراقومی ، فرامذهبی وجهان شمول است. دین ومذهبِ حافظ "عشق" ومِهرورزی برمدار ِانسانیّت، آئین اوست وجزاین نیست. روزگاریست که سودای بُتان دین من استغم اینکار نشاطِ دل ِ غمگین من است.اندر آن ساعت که بر پشتِ صبا بندند زینبا سلیمان چون برانم من که مورم مَرکب استدربعضی نسخه ها به جای ساعت "موکب" آمده است. موکب: کاروان،گروه سوار،گروه سوار و پیاده که پادشاه یا بزرگان رادرسفرهمراهی می کردند.مرکب:هرآنچه که برآن سوارشوند.برپشت صبا بندند زین: درنگاهِ حافظ بادصبا همانندِ مرکبی واسبی به نظرآمده که خدمتکاران سلیمان مشغول زین کردن اوهستند.معروف است که سلیمان برقدرتِ باد مسلّط بوده وهرجا که می رفته سواربربادشده وبه یک پلک زدنی ازاین سوی دنیا به آن سوی دنیامی رفته است. حافظ ازاین نکته مضمونی خیال انگیز خَلق کرده است. بااین تفاوت که حافظ دراینجا نقش ِ سلیمان رابه محبوبِ خویش داده است. با سلیمان چون برانم: چگونه در سواری با موکبِ سلیمان برابری کنم.محبوب وممدوح حافظ دراین غزل که احتمالاً شاه شجاع می باشد دارای قدرت وحشمت وشوکت بسیاراست وحافظ درنقطه مقابل او.منِ ضعیف وناتوان چگونه می توانم باکسی نشست وبرخاست کنم که قدرت وشوکتِ سلیمانی دارد؟ اوبرباد سوارمی شود ومن برمور؟! البته درست است که "مور" دراینجا نمادِ کوچکی وضعف وکُند رویست. لیکن حافظ رندانه "مور" رابکاربرده، تاداستان مور وسلیمان را درذهنِ محبوب وهمچنین اذهان مخاطبین غزل تداعی کرده باشد. چراکه درداستان موربا سلیمان نکته های لطیفی(پند گرفتنِ سلیمان از مورچه ) وجود دارد ومسلّم است که بازیادآوری ِ آن نکات درذهن محبوب، سببِ تامّل وتوجّهِ بیشتر اوبه حافظ خواهدشد وچه چیزی بهترازاین برای حافظِ عاشق وای بسا رند وزیرک! معنی بیت:درآن هنگام یا درآن کاروانی که خدمتکارانِ چست وچابکِ محبوب من برپشتِ باد صبا،زین می نهند تا اوبا باد به هرکجاکه می خواهدسفرکند، من که مورچه ی ضعیفی رابعنوان مَرکب دراختیاردارم چگونه می توانم اورا همراهی کنم؟حافظ ازسرپنجه ی عشق نگارهمچومورافتادشد برپای پیلآن که ناوک بر دلِ من زیر چشمی می‌زندقوتِ جانِ حافظش درخنده ی زیرلب استناوک: تیرمژگان، پیکانِ غمزهقوت: غذاحافظش: گرچه منظور خود حافظ است لیکن به معنای نگهبانش نیزهست. یعنی حافظ خودرا سرباز وفدایی ِ معشوق می شمارد. معشوقی که سر وسِرّی نیز پنهانی(زیرچشمی) با نگهبانش دارد.!آن کسی که برقلب ِمن تیروپیکانِ غمزه، بصورت ِزیرچشمی می زند(دورازچشم دیگران)همان اوست که خنده های زیرلب وعشوه های پنهانی اَش غذای روح و جانِ حافظ است. حافظ دراینجاتضاد زیبایی خلق کرده است. معشوق به تیرغمزه قلب عاشق راازکارمی اندازد (می میراند) وباخنده های زیرلبی جانی دوباره می بخشد. عاشق درهرلحظه می میرد وزنده می گردد. ولی جالب است که درهمه جا، این لبِ لَعل یار است که به عاشق جانی دوباره می بخشد نه اعضای دیگر! دهان ولبِ یار همیشه جان پرور وروح بخش است.ازروان بخشی عیسی نزنم دم هرگززانکه درروح فزایی چولبت ماهرنیستآب حیوانش ز منقار بلاغت می‌چکدزاغ کِلکِ من بنامیزدچه عالی مَشربست.آب حیوان: آب حیات وفیض اَزلی که خضر بدان دست یافت وجاودانه شد ولی اسکندر با آن همه زور وزر ازدست یابی به آن ناکام ماند.فیض اَزل به زور وزَر اَرآمدی به دستآب خِضِر نصیبه ی اسکندرآمدیکِلک: قلمبنامیزد: مخفّفِ به نام ایزد است، به معنای ماشااله ومرحبا گفتن به نیّتِ رفع اثراتِ بدنظر وچشم زخم.مَشرب: روش، مسلک، آبشخوردرمورد خضر واسکندر که هردو دنبال آب حیات بودند داستانهای زیادی نقل شده است. براساس این داستانها، خضربه آب حیات که درظلمت وسیاهی قرارداشت دسترسی پیدا می کند وپس ازنوشیدن وبه جاودانگی نایل شدن، جوانمردی کرده و مشکی هم برای اسکندر می آورد. ظاهراً اسکندرخسته بوده یاخواب بوده، ویاقسمتش نبوده، مشک آب را به درخت سروی آویزان می کند تا پس ازبیدارشدن بنوشد! ولیکن زاغی، مشک را بامنقارش سوراخ کرده و از آن می نوشد وباقیمانده ی آب نیزنصیبِ درخت سرو می گردد. اسکندر که بیدارمی شود مشک آب تمام شده بوده بنابراین ازنوشیدن آن محروم شده و ناکام می ماند. گویند علّتِ همیشه سبز بودن سرو وطول عمر زاغ نیز به برکتِ نوشیدن آن آب بوده است.! جلّ الخالق!حافظ دراینجا نیز با مدِّ نظرداشتن این داستان است که می فرماید: از منقارزاغ ِقلم ِمن آب زندگانی و جاودانگی می چکد. ( یعنی خود حافظ نیز دراینجا پی برده بوده که به جاودانگی رسیده است) بنامیزد مَرحبا واَحسنت که زاغ قلم من، (همانندِ زاغ داستان) چه آبشخور وچه مَسلک ِارزشمندی دارد.حافظ به مددِ نبوغی که دارد بادستمایه قراردادن این داستان،قلم خودرا به زاغی تشبیه کرده که به لطفِ خداوند بطرفِ مشک آب حیات هدایت شده وازاین مشربِ عالی فیض برده است. ازنوک این قلم که منقارزاغ بوده باشد،مایه ی جاودانگی می چکد. مُرّکب ِ سیاهی که از آن تراوش می کند،همان سیاهی وظلمت راتداعی می کند که درآن داستان آب حیات رادردل خود دارد. کلمات وعبارتی که به شیوایی وبلاغت ازدل این سیاهی ِ مُرکّب پدیدارمی گردد همان جاودانگیست. حافظ دراینجا طعنه ای نیز به خضر زده ودربرابر اوعرض اندام می کند! وشیوه ی نگارش وبلاغتِ کلام خودرا ازآب حیات گواراترمی پندارد. ازاین جهت که حافظ زنده تر ازخضراست.! ازخضر که به اصطلاح ازآب حیاتِ حقیقی نوشیده زنده تراست! حافظ با دوستارانش اُنس واُلفتی دارد، حرف می زند، به درد ِ دل عاشقان گوش فرا می دهد وراهکار ارایه می نماید. می خنداند،می گریاند وبرسیاست واجتماع وفرهنگ وادبِ هردوره ای تاثیرمی گذارد ووووووو لیکن ازخضر جزنامی خشک وخالی باقی نمانده است.! آب حیوان اگراین است که دارد لبِ دوستروشن است اینکه خضر بهره سرابی دارد

جایی خواندم :مردم عجیبی هستیم، حتی هندوانه را به شرط چاقو می‌خریم که مبادا کال باشد و کلاه سرمان برود، اما در افکار و عقایدی که خانواده و جامعه از بدو تولد به ما تحمیل کرده‌اند، ذره‌ای تأمل و تحقیق نمی‌کنیم و همچون هندوانه‌ای دربسته با ایمان به شیرین و سرخ بودنش می‌پذیریم

علیرضا دانیالی این وصله ها رو به حافظ نزنید خود ایشان در بیت ششم از شما و دیگر زاهدان تقاضا دارن دست از سرش بردارید.

دو نکته کوچک در خصوص این شعر و نقد یکی از عزیزان از شخصیت حافظ:اول اینکه شب قدر ممکن است چند بار در یکسال تکرار شود و لزوما هم در ماه رمضان اتفاق نیفتد. دوم اینکه زمان شب قدر به بزرگان و عرفا اعلام میشود. بیت اول دقیقا اشاره به همین موضوع دارد و از آنحا که حافظ روحش متصل بوده شب قدر را درک کره استسوم اینکه عزیزی بر شرابخواری حافظ خرده گرفته بود. بدانید که از مرحله ای به بعد بعضی از قیود از عالم بالا از عرفا برداشته میشود و گاه برعکس قید گذاشته میشود. گاه چون یعقوب ملزم میشود پنج سال روزه بدارد یا از یوسف و بنیامینش دور باشد گاه چون محمد مجاز است ازدواج کثیره نماید.دست آخر اینکه به قول مرحوم سعدینه بیان فضل کرم که نصیحت تو گفتمهم از آدمی شنیدیم بیان آدمیت

کشته چاه زنخدان توام کز هر طرفصد هزارش گردن جان زیر طوق غبغب است..زنده باد...

حافط در این ابیات احساس کرده که سرنوشت نیک برای او رقم خورده و اشعار او جاودان خواهد ماند. این احساس را چنین بیان میدارد:   1-آن شب قدری(شب نامشخص که در آن شب اتفاقات بزرگ، تصمیم ها و سرنوشت انسانها رقم می خورد)که عارفان و عاشقان به دنبال ان میگردند و نمی دانند کدامین شب است من یافتم (برای حافط اتفاق افتاده ) امشب است،- - خداوندا این نیکبختی که امشب نصیب من شده تحت تاثیر نیک کدامین ستاره بوده است.   2-برای اینکه دست ناسزایان(ظاهر گرایان /مدعیانی که سزاوار نیستند)به گیسوی خداوند (کنایه از راه یابی به حقیقت ) نرسد،- عاشقان واقعی در حلقه ذکر یا رب یا رب گویان دعا می کردند(که دست مدعیان و عاشقان غیر واقعی از این آیین کوتاه شود و نصیب و بهره ای نبرند).   3-من عاشق آن چانه زیبا(کنایه از جمال محبوب)هستم که از هر طرف، - جان صدها هزار دلباخته در طوق غبغب (کنایه از لطافت آن) گرفتار شده است.   4-شهسوار من(سوار کار ماهر/کنایه از خداوند) که ماه آینه دار اوست(عکس رخسار او را منعکس می کند)، - در تجلی آنچنان والا مقام و بلند پروازاست که تاج خورشید بلند آشیان(کنایه از اوج جایگاه خورشید)خاک زیر نعل اسب او(خداوند)است.   5-بر چهره جانان عرق (کنایه از شوق و اشتیاق/کمال لطف و صفای خداوند)را ببین که خورشید تند رو، - با تمامی گرما و تابش که دارد در آرزوی آن عرق هر روز تب می کند.   6-من کسی نیستم که لب سرخ فام یار(کنایه از وصال/جان بخشی و روان افزایی)را ترک کنم، - ای زاهدان ظاهر گرا عذر مرا بپذیرید . آیین و مذهب  من اینگونه است.   7-آن لحظه ای که حضرت سلیمان(نماد افراد وارسته  والا مقام در معنویت)سوار بر باد صبا با سرعت می تازد، - من که مرکبم مور(مورچه) است چگونه می توانم (در طی مسیر حقیقت و رسیدن به مقام والای معنویت با اشخاصی نظیر حضرت سلیمان ) برابری کنم.   8-آن کسی که زیر چشم تیر غمزه بر دلم میزند، - با خنده زیر لب به من جان دوباره می بخشد. (خداوند با وقوع قضا و اتفاقات مکرر سعی می کند دلبستگی های کاذب را در دل های انسانها بمیراند و انان را به خدا زنده کند.زیرا هیچ چیز نباید بجای خدا در دلها قرار گیرد .)   9-ازمنقار(نوک)قلم من آب حیات (جاودانگی)و زندگی می چکد، - زاغ (مرکب) کلک( قلم) من با نام خداوند چه مسلک ارزشمندی دارد. (حافظ پی پرده  می گوید که با اشعارش که سرشار از عشق به خداوند است  به مقام جاودانگی خواهد رسید.)  

این غزل را "در سکوت" بشنوید  

درود و آفرینِ فراوان آقا رضا سپاس از خدایِ مهربان که امکانِ آشنایی با شرح هایِ بی بدیل و دلی شما برایم فراهم کرد. همیشه شاد تندرست و کامروا باشید 

زاغِ کِلکِ من به نامِ آی زد چه عالی مشرب است😊