حافظ:ای که مهجوری عشاق روا می‌داری عاشقان را ز بر خویش جدا می‌داری

شنیدن این غزل رو با آواز استاد شجریان در آلبوم سرو چمان به علاقه مندان پیشنهاد داده میشود.

آدم حقیقتا از خواندن حاشیه‌های عالمانه‌ی بعضی از دوستان که در نهایت ذوق و دقت و با ذکر شواهد و منابع نوشته شده سر حال می‌آید. دست مریزاد عزیزانم..

باتشکرازسایت بسیارزیبای شما... دربیت آخر:حافظ از پادشهان پایه به خدمت طلبندسعی نابرده چه امید عطا می‌داریکلمه دوم"ار"صحیح است نه "از"

بعد از سقوط شاه سلطان حسین صفوی ، و غلبه افغانها بر ایران ، محمود افغان یکی از اقوام خود را که ((مگس خان )) نام داشت ، فرماندار شیراز کرد.وی پس از چند روزی که در شیراز بود، روزی کنار قبر حافظ رفت ، بر اثر تعصبات غلطی که داشت تصمیم گرفت قبر حافظ را خراب کند، هر چه اطرافیانش او را نصیحت کردند که از این تصمیم بگذرد، او گوش نکرد، سرانجام قرار بر این شد که از دیوان حافظ، در این مورد، فالی بگیرند، وقتی که دیوان را باز کردند، این شعر در آغاز صفحه راست آن آمد:ای مگس ! عرصه سیمرغ نه جولانگه تو استعِرض خود می بری و زحمت ما می داریمگس خان ، با خواندن این شعر، سخت تحت تاءثیر قرار گرفت ، و از روح حافظ طلب عفو و بخشش کرد.----------------------------------به نقل از : پیوند به وبگاه بیرونی

من اکثرا" « عـــرصــه ی ســـیـــمــرغ » شنیدم نـــه « حضرت سیمرغ » !---پاسخ: در متن دیوان حافظ به تصحیح قزوینی-غنی «حضرت» آمده و در پاورقی این متن آورده شده:«چنین است در جمیع نسخ قدیمه که نزد اینجانب حاضر است و نیز در شرح سودی. نسخ چاپی: عرصه»

آورده اند که حافظ(30)آورده اند که شاه اسماعیل سر سلسله ی صفویان در آن ایام که همه می کوفت و پیش می رفت، به هر جا می رسید مزارها و مقبره های مشاهیری را که به تسنن معروف بودند، از سر جوانی و تعصب، ویران و با خاک یکسان می کرد. وقتی به مقبره ی حافظ رسید، از آنجا که هم خودش اهل ذوق و شعر بود و هم حافظ محبوب عالم، پاره ای تأمل و ملاحظه کرد، از امرا و اصحاب صلاح پرسید، حاصل مشورت این بود که متعصبان گفتند: "باید این مقبره و بنا را نیز ویران کرد! چون حافظ هم رند و لاابالی بوده، هم شیعه نبوده. " یکی از اصحاب - ملا سید عبدالله تبریزی - که از بس در کارها سمج بود شاه اسماعیل به او "ملا مگس" لقب داده بود (و همیشه همه جا او را ملا مگس می خواند و این لقب او سخت مشهور و زبانزد همگان شده بود، چنان که نام و عنوان اصلی او را کم کم به فراموشی سپرده بود)، در خراب کردن مقبره ی حافظ از همه بیشتر اصرار می کرد و ترکتازانه داد سخن می داد. عاقبت شاه اسماعیل گفت: "از دیوانش فال می گیریم." و گرفت. خوشبختانه به دلخواه شاه اسماعیل این بیت منسوب به حافظ آمد کهحافظ ز جان محب رسول است و آل اوحقا بدین گواست خداوند داورمشاه اسماعیل خوشحال شد و لبخند خرسندی به لب آورد و از ویران کردن مزار حافظ درگذشت. اما ملا مگس همچنان پافشاری می کرد. شاه اسماعیل باز دیوان را برداشت، گفت: ای خواجه جواب ملامگس مبرم را هم بده." و فال گرفت و گویای مورد و مقال و حال، این بیت فال بر آمدای مگس عرصه ی سیمرغ نه جولانگه توستعرض خود می بری و زحمت ما می داریمجالس المؤمنین، از سعدی تا جامی، ریحانة الادببرگرفته ازحریم سایه های سبزمجموعه مقالات 1مهدی اخوان ثالثزیر نظر مرتضی کاخیانتشارات زمستانچاپ دوم، بهار 1372

بادیه = صحرابحل کردم = حلال کردمبه = بهترعِرض = آبرومعنی بیت 1: ای آنکه جایز و روا می داری که عشاق همیشه به غم دوری و هجران گرفتار باشند.معنی بیت 2: تشنگان بادیه عشق را به شربتی مورد محبت قرار ده زیرا تو هم ازخداوند امید لطف داری.معنی بیت 4: اگر تو جایز می دانی از جامی که با تو نوشیده ام دشمنان نیز شراب بنوشد من چنین چیزی را نم یتوانم بپذیرم و تحمل کنم.معنی بیت 5: ای مگس ( دشمن ) درگاه و مقام سیمرغ ( معشوق ) جای گردش و پرواز و پرزنی تو نمی باشد. آبروی خودرا هدر می دهی وبه ما زحمت پریشانی و جوش خوردن می دهی.معنی بیت 7: ای حافظ با حسن خدمت باید جاه و مقام را از پادشاهان طلب کرد پس تو که کاری نکرده ای چه امید اِنعام و بخشش داری؟

واژۀ حضرت در گذشته به معنای بارگاه بوده و شاهان را عوام از نزدیک نمی توانستند ببینند و باید که از پشت پرده شرف یاب می شدند.چنیین است حضرت سیمرغ که همان بارگاه سیمرغ است.البته واژۀ عرصه، گستردگی حریم سیمرغ و رقابت مگس با او را در ذهن تداعی می کند و انصافا زیباتر است.

بیت سوم بنا به تمامی 35 دسته نوشته‌ی کهن و نسخ قدیمی اینگونه است (به جز نسخ اواخر سده‌ی نهمی و همچنین نسخه‌ی خلخالی و و به تبع آن دیوان مصصح علامه قزوینی و دکتر غنی): دل ربودی و بحل کردمت ای جان لیکنبه از این دار نگاهش که مرا می‌داریدر بیت چهارم در مصرع دوم 14 نسخه‌ی قدیمی تحمل نکنیم و مابقی (حدود 21 نسخه) تحمل بکنیم ضبط کرده‌اند حال به معنا برگردیم ، به نظر من در برابر معشوق سرکشی و ادعایی چون تحمل نکردن پذیرفته نیست و ضبط تحمل بکنیم لطف و زیبــــــایی خاصی دارد. در واقع ضبط تحمل بکنیم با خواندنی به این شیوه که «ما این رنج رو تحمل می‌کنیم ، آیا تو روا می‌داری؟» همان مفهوم ضبط با تحمل نکنیم و "ار" به معنای "اگر" را به شکلی مودبانه‌تر می‌رساند.در بیت پنجم حتما باید حضرت ضبط شود عرصه بی هیچ پشتوانه‌ی کهنی است.(35 دست نوشته‌ی کهن همگی حضرت) حضرت هم خانواده‌ی حضور است و در اصل به معنای پیشگاه و بارگاه و درگاه است. امروزه حضرت معنایش تغییر یافته است. در حضور سیمرغ در مقابلشان نباید پرواز کند مگس نه در جایی که سیمرغ یه موقعی بوده و می‌تواند باشد یا نباشد. دوستان بیت آخر این گونه است : حافظ ار پادشهان پایه به خدمت طلبند کار ناکرده چه امید عطا می‌داریهمگی نسخ قدیمی کار ناکرده ضبط کرده‌اند. مزد آن گرفت که جان برادر که کار کرد از سعدی بزرگ سعی نابرده بسیار زیباتر است ولی کاملا ذوقی است ، هیچ نسخه‌ی کهنی ، هیچ نسخه‌ی کهنی ، سعی ضبط نکرده.خواهشا مسئولین سایت این موارد را تصحیح کنند. به نقل از برنامه تماشاگه راز استاد حسین آهی به تاریخ دوازدهم تا چهاردهم شهریور ماه 92 ساعت 18:30 شبکه رادیویی فرهنگ

منظور از مگس ، دجال هستمنظور از جضرت سی مرغ ، حدای واحد و وحدت استمنظور از پادشاهان ، آیات خدا یا همان صالحین هستند که به زندگی جاودانه رسیده اند و خدای وجدت هستند

ای که مَهجوری عشّاق روا می‌داریعاشقان را ز بر خویش جدا می‌داریمَهجوری : دوری، جداییروا می داری : جایز می شماری.معنی بیت: ای معشوق وای حیبب، صلاحدید تو این است که عاشقان همواره ازتو دوربمانند توپیوسته آنهارا ازدور وبرخویش دورمی کنی.مشتاقی ومهجوری دورازتوچنانم کردکزدست بخواهدشدپایاب شکیباییتشنه ی بادیه را هم به زلالی دریاببه امیدی که در این ره به خدا می‌داریبادیه: صحرای بی آب و علف.زلالی: آب زلالی، کنایه ازلطف وعنایتمعنی بیت: (عاشقان درصحرای فراق ودوری، تشنه ی دیدارتو هستند وبه لطف توبسیارامیدوار) همانگونه که توبه لطف خداوند امیدوارهستی عاشقان تشنه نیزبه توامید بسته اند آنهارابه گوشه ی چشمی دریاب.روان تشنه ی مارابه جرعه ای دریابچومی دهند زلال خضرزجام جمتدل ببردی و بحل کردمت ای جان لیکنبه از این دار نگاهش که مرا می‌داریبِحِل کردمت: توراحلال کردم معنی بیت: ای معشوق ، دل ازمن به یغما بردی امّامن شکایتی ندارم وتوراحلال کردم حداقل لطف کن ازدل من به خوبی نگهداری کن آنگونه رفتارنکن که با خودمن کردی.ای دل ریش مرابالب توحق نمکحق نگه دار که من می روم اللّه معکساغرما که حریفان دگر می‌نوشندما تحمّل نکنیم اَر تو روا می‌داریمعنی بیت: مارا ازپهلوی خویش راندی ودیگران رابه مای ما نشاندی) اکنون جام شرابی را که متعلّق به مابوده دراختیار حریفان گذاشته ای وآنهاازنعمتِ همدمی باتوبرخوردارند ما ازاین اتّفاق ناخوشنود وناراضی هستیم هر چند که تواجازه ی اینکار را صادرکرده وباآن موافق هستی.زانجاکه رسم عادت عاشق کشیّ توستبادشمنان قدح کش وباما عتاب کنای مگس حضرت سیمرغ نه جولانگه توستعِرض خود می‌بری و زحمت ما می‌داریاین بیت زیبا ونغز وپرمایه که بصورت ضرب المثل درآمده است دراذهان مردم به شکل "ای مگس عرصه ی سیمرغ...." می باشد امّا درنسخه ی قزوینی "حضرت سیمرغ" ثبت وضبط شده وهردوخوانش درست است وچندان تغییری درمعنا ایجاد نمی شود."مگس" دراینجاکنایه ازدل عاشق پیشه ی شاعر و"سیمرغ" کنایه از محبوب ومعشوق والامقام(شاه شجاع) است. باتوجّه به اینکه رابطه ی حافظ وشاه شجاع دردوره ای تحت تاثیرکینه توزان وبدخواهان به سردی گرائیده وحافظ موردغضب شاه قرار گرفته بود ازهمین رو دراینجا از دل عاشق پیشه ی خویش شکوه وناله کرده وآن رامگسی می شمارد که باسماجت قصد ندارد به همین راحتی ازجولانگاه سیمرغ خارج گردد. چنانکه پیشترنیز دراین نوردسخن فراوان گفته شده، رابطه ی حافظ وشاه شجاع یک رابطه ی کاملاً عاطفی وبرپایه ی احساسات وعواطف شکل گرفته بود رابطه ی حافظ با این پادشاه خوش سیما فراتر ازرابطه ی شاه وشاعربوده وبسیاری ازغزلیّات عاشقانه ی حافظ تحت تاثیرفرازوفرود این رابطه خَلق شده است. تکرار وتاکید براین نکته که رابطه ی این دوفراترازرابطه ی شاه وشاعر بوده است ازآن جهت اهمیّت دارد که دوستداران حافظ که تازه پای به عرصه ی شناخت حافظ گذاشته انددچارسردگمی نشوند وازحافظ تصویرتحریف شده ای درذهن خود نداشته باشند وبدانند که اینهمه اظهار ارادت وبندگی به طمع معیشت وگذران زندگی نیست. حافظ که به دوکون سرفرونمی آورد وبه بهشت پرازنعمت خداوند نیز هیچ رغبتی نشان نمی داد هرگزنمی توانست به منظورپرکردن شکم به کسی اظهارارادت وبندگی کند! حافظ ازصمیم قلب عاشق شاه شجاع بود وسرچشمه ی ارادت وبندگی اوعشق وعاطفه بود وبس. حضرت: پیشگاه، کلمه ی احترام آمیزکه پیش ازنام کسی گفته می شود.محل حاضرشدنحضرت سیمرغ: آنجا که سیمرغ حضور دارد، جناب سیمرغ، بارگاه وقلمروسیمرغجولانگاه: جای تاخت و تاز. عِرض: آبرو،ناموس، حیثیت واعتبار.معنی بیت: ای مگس(ای دل عاشق) محضر مبارک سیمرغ محلّی نیست که تو بتوانی درآنجا به پرواز درآمده و تاخت و تاز بپردازی با این سماجت وپافشاری حیثیّت واعتبارخودرا تخریب کرده واسباب زحمت مارا فراهم می کنی.طمع درآن لب شیرین نکردنم اولیولی چگونه مگس ازپی شکرنرود؟تو به تقصیر خود افتادی از این دَر محروماز که می‌نالی و فریاد چرا می‌داریمعنی بیت: درادامه ی سخن، ای دل: توبراثرخطاهایی که کردی ازبارگاه شاه شجاع محروم گشتی حال ازچه کسی شِکوِه می کنی وچرافریاد وفغان سرمی دهی؟برمن زبخت من آمد وگرنه یارحاشاکه رسم لطف وطریق کرم نداشتحافظ از پادشهان پایه به خدمت طلبندسعی نابرده چه امیّد عطا می‌داریپایه: رتبه ومقاممعنی بیت: ای حافظ، معمولاً کسانی که ازپادشاهان درخواست درجه ورتبه می کنند، براساس خدمتی که کرده اند درخواستشان راارایه می کنند توکه هیچ خدمتی نکرده چرا بیهوده انتظار رتبه ومقام داری؟ وخودراشایسته ی بخشش وعطا می دانی!حافظ برو که بندگی پادشاه وقتگرجمله می کنند توباری نمی کنی

ممنون از توضیحات بسیار مفید دوستان. هم معنی شعر و هم توضیحات کامل در موارد دیگر شعر که بسیار مفید بود.

با سلام‌ ،  واقعا از آقای رضا ساقی تشکر دارم‌برای تفسیر ابیات.

درود بر‌ شما واقعا زیبا نوشتید .  

درود بر شما

درود، منبع فرمایشات را ذکر فرمایید

با درود و احترام: واژه "از" درست و معنای این بیت آن است که از پادشاهان اگر پایه و مقام درخواست می‌کنی، باید به تناسب خدمت و کمکی باشد که به پیشرفت کارها کرده و یا خواهی کرد. اگر سعی و تلاشی نکرده‌ای (خدمتی در خور پایه و مقام گرفتن نکرده‌ای)، چگونه انتظار پاداش و عطا از سوی پادشاه داری؟   شاد و سربلند باشید  

با درود و احترام: از آنجا که مقایسه بین مگس و سیمرغ است، و هر دو توان پرواز دارند، واژه "عرصه" درست به نظر می‌رسد، بدین معنا که: اوج و سقف پروازی که سیمرغ بدان می‌تواند دست یابد، و پرندگان معمولی حتی شاهین و عقاب هم بدان نمی‌رسند، جایی نیست که مگس بتواند رسید. اگر واژه حضرت را بپذیریم، باید دید آنگاه مگس با چه موجودی باید رقابت کند برای رسیدن به محضر سیمرغ، و اصلا چرا مگس قصد رسیدن به حضور سیمرغ را داشته‌باشد؟؟؟!!! شاد و سربلند باشید 

عرض = آبرو 

این غزل را "در سکوت" بشنوید

این غزل در اجرای خصوصی جامه دران توسط استاد شجریان اجرا شده نوازنده نی حسین عمومی و نوازنده تنبک اقای محمد قوی حلم می باشند و در 18 شهریور 65 در پاریس اجرا شده است