حافظ:بلبل ز شاخ سرو به گلبانگ پهلوی می‌خواند دوش درس مقامات معنوی

سرو =نماد ازادگی(در بندهش گفته شده خداوند به ایرانیان فر ازادگی داد)سرو= کشش به سمت اسمان(خدا)=نماد زرتشتیگلبانگ پهلوی=زبان متون باستانی و متون زرتشتیاتش=پاکیزه ای که هر چیز را پاک میکند،منشا نور،جلوه خداوند به صورت نور=نوالانوار حکمت اشراق حضرت سهروردی بر پایه حکمت خسروانی ایران باستانغزلهای پهلوی= شعرواره هایی به زبان پهلوی=گاتهای حضرت زرتشتجمشید=صاحب فر شاهیاورنگ=تخت، فر اورنگ خسروی=فر شاهی = خوره کیانیدهقان سالخورده=دعوت زرتشت به یکجا نشینی و کشت و زرع بجای هرزگی دروزان کرپانها جز از کشته ندروی=بدی جزای بدی و نیکی پاداش نیکی است(از اموزه های حضرت زرتشت)این همه اشارات که پشت هر کدام از انها تربیت و حکمت ایران باستان و زرتشتی جلوه گری میکند کافی نیست پیام شعر هم بماند که انگار حضرت حافظ گاتهای حضرت زرتشت را بازنویسی کرده بهتر بود به جای این اتهامات و اوهام جناب مطهری از خود میپرسد نکند بهود و نصارا را هم تحت تاثیر زرتشت بوده اند و پی به عظمت سرزمینی برد که منادی یکتا پرستی از هزاران سال پیش بوده است تعجب میکنم چگونه میتوان خداپرست بود و به زرتشت(زرتشت اصیل و نه زرتشت درباری شده ی ساسانی و امیخته با زروانیت) دهن کجی کردپاینده سرزمین مقدس ایران

«یک وقتی این کتاب عرفان و اصول مادی دکتر ارانی را می‏خواندم، در آنجا کسانی را که این حرفها را می‏زنند مسخره کرده بود، و نقل کرده بود که یک آقایی گفته که این شعر حافظ که می‏گوید:بلبل ز شاخ سرو به گلبانگ پهلوی‏/می‏خواند دوش درس مقامات معنوی‏.چون کلمه «پهلوی» اشاره به زبان پهلوی در ایران قبل از اسلام است، دارد علاقه‏اش را به زردشتی‏گری نشان می‏دهد و این نشانه احساسات ملی شاعر است.دکتر ارانی نوشته بود اگر این‏طور است پس شعر بعدش هم که می‏گوید:یعنی بیا که آتش موسی نمود گل‏/تا از درخت نکته توحید بشنوی‏.این هم تمایل یهودی‏گری شاعر است! و شعر بعدش که می‏گوید:این قصه عجب شنو از بخت واژگون‏/ما را بکشت یار به انفاس عیسوی‏. این هم علامت مسیحی‏گری شاعر است!! این مزخرفات یعنی چه؟! یک حرفهایی‏ که استعمار قرن نوزدهم در مغز ملتهای اسلامی فرو کرده برای جدا کردن اینها از یکدیگر، اینها حالا می‏خواهند این حرفها را تا هزارسال پیش هم ببرند. اینها دروغ محض است. هزار دلیل تاریخی بر رد اینهاست و من در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران در این قضیه هم بحث کرده ‏ام.پس قضیه چیست؟ قضیه را از خود عرفا باید بپرسیم.»استاد مطهری، عرفان حافظ، ص61.

من بیت 6 مصرع اول را در نسخه های دیگر بجای خوش وقت بوریا و گدایی و خواب امن خوش فرش بوریا دیده ام که صحیح فرش بوریا میباشد زیرا وقت بوریا بی معنی میباشد

چشمت به غمزه خانۀ مردم ...............مخموریت مباد که خوش مست می‌رویسیاه کرد : 28 نسخه (792{ضبط نخست}، 803، 813، 814-813، 818، 819، 821، 822، 823، 825، 843 و 16 نسخۀ متأخر یا بی‌تاریخ) جلالی نائینی- نورانی وصالخراب کرد : 14 نسخه (792{ضبط دوم}، 811، 824، 827، 834 و 9 نسخۀ متأخّر یا بی‌تاریخ) قزوینی- غنی، خانلری، عیوضی، نیساری، سایه، خرمشاهی- جاوید«خانه‌سیاه» ترکیبی‌ست کهن به همان معنی «خانه‌خراب» که در شعر کمال خجندی شاعر هم عصر و آشنای حافظ نیز به کار رفته است :کمال هست قرین با رقیب خانه‌سیاهچو بلبلی که به زاغش کنند اسیرِ قفسواز دیگر معاصر حافظ، سلمان ساوجی:این چه آتش بود و دود دل که از تاثیر آنچون سواد دیدگان شد خانۀ مردم سیاه ...قصۀ ما شد دراز در غم آن قد و مویخانۀ دل شد سیاه در غم آن زلف و خال ...بدان دو چشم مُکحَّل نظر در آیینه کنببین که خانۀ مردم چرا شده است سیاه ...دل مرا سر زلف تو کرده، خانه‌سیاهغم تو از دل تنگم شدست، خانه‌خرابو از اوحدی:روی مردان به راه باید، راهچیست؟ این خانهٔ کبود و سیاه ...خانه چون تیره و سیاه شودنقش بر وی کنی، تباه شوداز خاقانی:سیاه‌خانه وعیدان سرخ بر دل منحریف رضوان بود و حدائق اعناب ...گیتی سیاه‌خانه شد از ظلمت وجودگردون کبود‌جامه شد از ماتم وفاو بابا فغانی شیرازی شاعر قرن دهم می‌گوید :بهر تو در متاع خود آتش زدیم و هیچرحمی به حالِ خانه‌سیاهی نمی‌کنیهلالی جغتایی:این همه ناله که من می‌کنم از درد فراقهیچ ماتم‌زدهٔ خانه‌سیاهی نکندبیدل دهلوی:جزسازِ نفس غفلت دل را سببی نیستاین خانه چو داغ از اثر دود سیاه است ...ز حال مردم چشمم توان معاینه کردنکه در محیط غمت خانهٔ حباب سیاه استغزل 477 در 41 نسخه با 42 ضبط آمده است. در آغاز مصرع دوم فقط یک نسخه مورخ 792 در ضبط نخست از دو ضبط خود از این غزل به جای «مخموری‌ات»، «مستوری‌ات» آورده که با توجه به تناسب با «مست» قابل توجه است. حافظ گفته است:مگرم چشم سیاه تو بیاموزد کارورنه مستوری و مستی همه کس نتواند ...کس به دور نرگست طرفی نبست از عافیتبه که نفروشند مستوری به مستان شماو از سعدی‌ست:سحر چشمان تو باطل نکند چشم آویزمست چندان که بپوشند نباشد مستورمطلب فوق عمدتاً وامی‌ست از یادداشتهای محسن صبا **********************************************************************

بیت (1) طبیعت مدرسه‌ی خداشناسی‌ست برای عارفی کو کند فهم زبان سوسن:بلبل معلم درس معنوی این مدرسته‌ است،بیت (2) درختی که آتش گرفت و با موسی صحبت کرد (سوره‌ی نمل آیه 7 و آیه 9) گفت: «من خدای عزیز و حکیم هستم» حالا گل کرده و با عارف صحبت می‌کند و می‌گوید من خدا هستم. این نظیر اناالحق، کمال نکته‌ی توحید (شنیدنی، زیرا که اشکال ناشنیدنی توحید نیز وجود دارد) است.بیت (3) این همان بهشتی است که خدا به متقین وعده داده و در آن شراب با غزل پهلوی بلبل می‌نوشانند.بیت (4) پادشاهی دنیوی ارزشی ندارد، زیرا فقط اطلاعات (حکایت جام) را می‌توان همراه خود به دنیای پس از مرگ آورد.ابیات (5) و (7) کسی که عارفانه و از روی شناخت عاشق خدا شود، باید که منتظر بلایای الهی باشد (آیه 2 سوره‌ی عنکبوت). تنشهایی که در صورت سازگاری با آنها، او را به کمال خواهد رسانید. این بلایا از جنس از دست دادن اسباب دنیوی (خرابی خانه‌ی مردم) است. اما اگرچه این اتفاقات دنیای ما را ویران کند، همچون دم عیسی ما را در دنیای معنا زنده خواهد کرد.بیت (6) آسایش گیتی به آنکه بر تخت خسرو پرویز تکیه زده نمی‌رسد.بیت (8) بجای تخت خسرو پرویز، باید سودای عمل صالحی در سر داشت که پاداشش را دهقان سالخورده به پسرش سفارش می‌کند. یعنی که دنیا مزرعه‌ی آخرت است (حدیث نبوی).بیت (9) مولوی کلافه است که چرا ساقی حقایقی چنین شگرف را به حافظ گفته، اما به خودش نگفته‌است.

در مقطع غزل "کاشفته گشت طره ..." باید باشد---پاسخ: با تشکر از شما، در مصرع مورد اشاره «کشفته» با «کاشفته» جایگزین گردید.

طبق نسخه قزوینی در مصرع دوم بیت اول "درین مقامات معنوی"صحیح است.نه درس مقامات.با سپاس

با سلام. در بیت هشتم منظور حافظ از دهقان سالخورده، پدر حکیم نزاری قهستانی است چنانکه در ص 56 جلد دوم دیوان این شاعر فرزانه آمده استکپرسیدم از پدر نکتی وان لطیفه را در خواب بر صحیفه خاطر نگاشتمگفتم بگوی تا به چه حالی چگونه ای گفت ای پسر من آن بدرودم که کاشتم

بیت 6 : "خوش فرش بوریا ... " صحیح است

رضا ساقی گرامیدست مریزاد که خوش حافظانه شرح بر تک تک ابیات دیوان حافظ نوشتید. یک سال هست که صبح و شام با کمک شرح های شما با خواجه عالم عیش و عشرت می کنم. بسیار سپاسگزارم همچنین" رضا س " بزرگوارنکته ها و ایرادات ظریف شما بر شرح های رضا ساقی بسیار به جا و دلسوزانه است که به غنای آن می افزاید.قطعا اگر شما هم شرح می نوشتید, بسیار دلنشین و ساده و کاربردی بود.سپاسگزارم

جناب دستان سام؛ اعتقاد شخصی من اینه که همونطور که حافظ شعر فارسی رو به اوج و نهایت خودش رسوند جناب ساقی هم کار شرح غزلیات حافظ رو تموم کرده و از این بهتر نمیشه به اصل اندیشه‌های حافظ نزدیک شد. ولی انقدر مفاهیم تودرتو و ایهام در شعر حافظ هست که باز هم میتونیم گره‌های بیشتری رو باز کنیم. در غزل شماره 73: (روشن از پرتو رویت نظری نیست که نیست) یکی از دوستان به نام مجید در همین سایت یک نکته جالب از یکی از ابیاتش پیدا کرده که ممکنه اولش خنده‌دار به نظر برسه ولی من در یک بیت دیگه‌‌ی غزل شبیه همون مضمون رو پیدا کردم و نوشتم. مفاهیم کشف نشده هنوز زیاده.

شرح این غزل رو با توجه به در صحبت حافظ آقای الهی قمشه ایی می نویسم.بلبل ز شاخ سرو به گلبانگ پهلویمی خواند دوش درس مقامات معنویدر ادب جهان بلبلان همان شاعرانند که نغمه یک قوم و در سطح گستردەتر نغمه انسان عاشق و مهجور را می خوانند ... چنان که در سرزمین انگلیس بیش از هر پدیدە، شکسپیر به خاطر می آید و از ایتالیا دانته و از ایران خیام و حافظ و سعدی و مولانا به همین جهت راست فرمود نظامی جادوی سخن که:بلبل عرشند سخن پرورانباز چه مانند بدان دیگرانزآتش فکرت چو پریشان شوندبا مَلَک از جمله خویشان شوند... بهترین مصداق آن بلبل که بر سرو همیشه سبز شعر پارسی در الحان پهلوی درس توحید می دهد و تجلی خداوند هستی را در کوه و صحرا و زمین و آسمان خاطر نشان می کند ، بابا طاهر عریان است که بی پردە ، اسرار وحدت وجود را فارغ از قاضی و محتسب به نمایش آورده است. این گونه اشعار محلی را (( پهلویات)) و (( اورامانت)) می گفته اند.در تاثیر شگفت پهلویات در دل و جان پارسی زبانان شخن (( شمس قیس رازی)) در کتاب المعجم خواندنی است:(( کافه اهل عراق [منظور مردم غرب و مرکز ایران کنونی] را از عالِم و عامی و شریف و وضیع به انشاء و انشاد فهلوی[ همان اشعار زبان پهلوی] مشعوف یافتم و به اصغاء و استماع ملحونات آن مولع دیدم بلکه هیچ لحن لطیف و تالیف شریف از طریق اقوال عربی[ سرودە های عربی] و اغزال دری [ یعنی غزل های فارسی دری یا همان فارسی که امروز متداول است چون فارسی دری زبان شرق ایران بوده یعنی مرو و خراسان و پهلوی زبان غرب ایران یعنی اصفهان و همدان و کرمانشاه و...] و ترانه های مُعَجَّز و داستان های مهیج ، اعطاف ایشان را چنان در نمی جنباند[ یعنی همه گوش به آوازهای و اشعار پهلوی می دادن اما با رایج شدن فارسی دری کم کم این اشعار که مضمون عاشقانه داشتن فراموش شدن و جای خودشون رو به اشعار دری دادن.] )) انتهای سخن قیس رازی.مرغان باغ قافیه سنجند و بذله گویتا خواجه می خورد به غزل های پهلوییکی از القاب شاعر قافیه سنج است به معنی قافیه پرداز و سراینده شعر از آنکه قافیه پردازی از ارکان مهم صورت شعر است:قافیه سنجان که سخن برکشندگنج دو عالم به سخن در کشندنظامیجمشید جز حکایت جام از جهان نبردزنهار دل مبند بر اسباب دنیویجام جم همان آیینه شفاف عشق است که هیچ نقش و صورتی از خود ندارد اما به سبب همین رهایی از صورت هاست که می تواند لاف بینایی بزند و دعوی کند که من آیینەای هستم در پیش روی آن یگانه که از نقش و صورت مبرا است.خوش وقت بوریا و گدایی و خواب امنکاین عیش نیست درخور اورنگ خسرویبوریا زیرانداز بوده است که از نی می ساختند و خفتن بر سطح ناهموار آن سخت بوده است. سعدی خواب آن روستایی و همسر نازنینش را امن تر از خواب شاهان در ایوان قصرهای مجلل دانسته تا چه رسد به خواب درویشان و عارفان که از اضطراب دو عالم فارغ اند:بخسبند خوش روستائی و جفتبه ذوقی که سلطان در ایوان نخفتدرویشم و گدا و برابر نمی کنمپشمین کلاه خویش به صد تاج خسرویآن درویش که کلاه خرسندی بر سر دارد و زنار جواهرنشان خدمت بر کمر بسته است و شب چراغ مهربانی و هم دلی صحرای دلش را روشن کرده است، خود پادشاه عالم است و این موهبت را با صد تاج خسروی مبادله نمی کند.این قصه عجب شنو از بخت واژگونما را بکشت یار به انفاس عیسوی تضادها و تناقضات ظاهری هنگامی که حل می شوند و خواننده در میابد که هیچ تضادی در میان نبوده است ، بلکه مجموعەی کلام یک گوهر حکمت آمیز است لذت و بهجتی وافر در او پدید می آید ، نظامی فرمود:ما که نظر بر سخن افکنده ایممرده اوییم و بدو زندەایمو چه بسیار که عاشق به معشوق می گوید : من مردەی تو هستم و دمی بعد می گوید من زندەی تو هستم و هر دو نشان اخلاص و ارادت است.چشمت به غمزه خانه مردم خراب کردمخموریت مباد که خوش مست می‌رویدر ستایش زیبایی سهمگین معشوق است که چون توفان خانەی دلها را خراب و زیر و زبر می کند تا ایشان را از سقف حدودیت ها و ممنوعیت ها برهاند و از وسوسه زیر و بالا گفتن خلاصی دهد.دهقان سالخورده چه خوش گفت با پسرکای نور چشم من به جز از کشته ندرویاین سخن مَثَل است و دهقان سالخورده می تواند هر دهقان آزادە ایی باشد که حصل تجربیات خود را به فرزند خویش عطا می کند.هر که تخم خار کارد در جهان هان و هان او را مَبین در گلسِتانمولاناساقی مگر وظیفه حافظ زیاده دادکاشفته گشت طره دستار مولویمعلوم نیست که در هنگام سرودن این غزل ساقی ازل چه افیونی در جام دل حافظ ریخته که به مصداق مستی و راستی این همه رموز حکمت را بی مهابا فاش می کند و در حالی که دستارش بر سر پریشان شده است ، سخنانی مجموع و خوش آهنگ و آراسته می گوید.دستار مولوی: نوعی از ترکیب بستن دستار بوه است.

در حاشیه بالا گفته بودم که حافظ اورنگ خسروی رو از فرشی که با چوب و نی ساخته شده کمتر می دونه که شاهد شعریش همین بیته:خوش وقت بوریایی و گدائی و خواب امن کاین عیش نیست در خور اورنگ خسرویهمچنین تاج خسروی ارزش کلاه پشمین خواجه رو نداره که شاهد شعریش تو بیت تاریخ ما نیست و من با توجه به دیوان حافظ جناب قمشه ایی گفته بودم که اینم بیت مربوطه هستش:درویشم و گدا و برابر نمی کنمپشمین کلاه خویش به صد تاج خسرویکه در این دیوان در بیت ششم قرار دارد.

حافظ نە تعلق خاطری به ایران باستان داشته نه تنفری.ایران باستان با مفهوم و برداشت امروزیش که در تفکر طرفداران دوآتیشش هست صرفا امروزیست و معاصر هستش و نمی شه مثل یک ترازو باهاش گذشته رو سنجید. آخه چه جوری می شه با چیزی که در زمان خواجه اصلا وجود نداشته ما بیایم معیار تفسیر غزلیات حافظ قرار بدیم. تب باستان گرای و ملی گرایی امروزی ، مربوط به پیامد های دنیا مدرن هستش و برای اولین بار نه در ایران بلکه هزاران کیلومتر اون ور تر در اروپا شکل گرفت اونم یکی دو قرن پیش. پس لطفا دوستان در تفسیرهاشون بیشتر دقت کنند. کلمات اورنگ و خسرو و جمشید صرفا یک سری واژه هستند که حافظ اون ها رو برای مقصود خودش استخدام کرده. از جمله در این غزل با این واژه ها اشاره به تمجید شاعران بلبل صفت ، زهد و دنیا گریزی ، عیسوی بودن یار و معشوق ، تکیه بر کشته و عمل خویش شده.این ها همان مفاهیم رایج ادبیات فارسی از سنایی و عطار گرفته تا جامی هستش.حالا حافظ این جوری حال کرده بگه.این هنر حافظ هستش که با رنگ و بوی دیگه معانی رو بیان می کنه.این هم بگم اگه بخوایم یکم دقیق تر نگاه کنیم اصلا خواجه این واژگان باستانی رو به سُخره گرفته و پشیزی هم براشون ارزش اعتقادی نداشته. حافظ اورنگ خسروانی رو پایین تر از فرش کهنەایی که با چوب و نی ساخته شده می دونه حتی تاج پادشاهان ساسانی رو هم قد کلاه پشمینش نمی دونه(خخخ).اگە وقت شد انشاءالله شرح جناب الهی قمشه ایی رو در یک حاشیه دیگه در مورد این غزل تقدیم دوستان می کنم. شب خوش

در مورد بیت دوم: یعنی بیا که آتش موسی نمود گل/ تا از درخت نکته توحید بشنوی. آتش بر ابراهیم به گل و گلستان تبدیل شد و به نظر میرسه علاوه بر موسی به ابراهیم هم اشاره شده. در بیت چهارم از جمشید اسم برده میشه که در قدیم معمولا با حضرت سلیمان یکی در نظر گرفته میشده. در بیت پنجم از عیسی نام برده شده. به نظرم اینا رو آورده که خواننده رو متوجه این نکته کنه که ابیات اول، سوم و هشتم هم به یکی از پیامبران که زرتشت باشه مربوطه و خیلی ظریف و زیرکانه به یکی از آموزه‌های اصلیش برسه: {به جز از کشته ندروی}. غزلهای پهلوی در بیت سوم اشاره مستقیم به اوستا داره که در زمان ساسانیان برای استفاده عموم مردم از اوستایی به پهلوی ترجمه شده بود. بیت اول هم میتونه دوپهلو باشه. هم اشاره به بلبل و آوازخوانیش داره و هم میتونه بلبل اشاره به شخصی خوش‌زبان و خوش‌صدا که قدی مثل سرو داشته باشه که مشغول خواندن اوستا به زبان پهلوی بوده. به خاطر شرایط در پرده گفته شده ولی بیت آخر تقریبا جای تردید نمیذاره که حافظ حرفی زده که آشفتگی به وجود آورده و به رندی میگه گویا در شرایط هوشیاری سروده نشده.

@شاهد وهابی:(از فرهنگ عمید ذیل "مولوی") (اسم) [قدیمی] نوعی کلاه دراز یا عمامۀ کوچک: ◻︎ ساقی مگر وظیفهٴ حافظ زیاده داد / کآشفته گشت طره و دستار مولوی (حافظ: 970).

دوستان عزیز اولا چیزهایی ذکر کرده اند بدون منبع و بدون رفرنس معتبر و دوما حافظ یکتا پرست هستاما در آیین مزدیسنا دو خالق و اله وجود دارد اورمزد و اهریمن پس زرتشت داعی یکتاپرستی نبودهپس خواهشا حافظ را به آیین مزدیسنا نچسبانیدسراسر این غزل جلوه و آموز اسلامی استنه آیین مزدیسناآتش هم شما نمی توانی از برای مزدیسنا مصادره کنی چرا؟ زیرا در اینجا اشاره به داستان حضرت موسی داردو سوما ایران بزرگ پیامبران الهی بسیار داشته پس زرتشت تنها پیامبر ایرانی نیست(که اگر فرض بر پیامبر بودن او باشد و آیین پاکش دست خودش تحریف ها گشته باشد)

بلبل ز شاخ سرو به گلبانگ پهلویمی‌خوانددوش درس مقامات معنویگلبانگ: آواز پهلوی: پهلوی زبان متدوال درزمان اشکانیان وساسانیان بود.زبان اوستا که زبان دینی قدیم ایران بود و بمرور زبانی غیر قابل فهم گشته بود، در زمان ساسانیان این کتاب را به زبان پهلوی ترجمه کردند، بعدها درزمان حمله ی اعراب، ضربه ی بزرگی به زبان پهلوی وارد آورد و خط پهلوی هم متروک گشت و چند صد سال بعد، ایرانیان زبان خود را با الفبای عربی بکار می بردند. همچنین "گلبانگ پهلوی" گوشه‌ای در دستگاه‌های سه‌گاه و چهارگاه ایرانیست. گرچه هردومعنی مدّنظرشاعربوده لیکن تاکید بر واژه ی"پهلوی" وبکارگیری مجددّ آن دربیت بعدی، بیانگرنکته ی دقیق وباریکیست که به شرح آن خواهیم پرداخت.مقامات: مراحل تصوّف، منازل و مقامهای سیروسلوک. امّا منظورحافظ منازل سیروسلوک تصوّف نیست چراکه حافظ هیج اعتقادی به سیروسلوک صوفیان ندارد باورها واعتقادات حافظ همه منحصربفرد واختصاصیست.چنانکه دراین بیت می بینیم آواز وچهچه ی بلبل درنظرگاه حافظ چیزی شبیه به تشریح و تفسیرمقامات عرفانیست وحتّابرآنها پهلو نیزمی زند! به عبارت دیگرحافظ ازگوش دل سپردن به آوازبلبل را ازگوش سپردن به درسهای تصوّف وسیروسلوک مدرسه ای، پربارتر وباارزش ترمی داند. ضمن آنکه دراین غزل ناب وزیبا،حافظ به مددِ نبوغ استثنایی خویش، نکته های دقیق وباریکی باهنرمندی وظرافت دردل واژگان هربیت باهنرمندی جاسازی کرده که بیانگراحساسات و عواطف درونی اونسبت به "زرتشت وآیین وفرهنگ غنی وکهن نیاکانمان می باشد. بعضی با استناد به ابیات وغزلهایی ازاین دست که درآنها، حافظ نسبت به افکارناب زرتشت ومذهب نیاکانی، ابراز ارادت نموده چنین نتیجه گیری کرده اندکه حافظ دردوره ای ازعمرخویش به مذهب زرتشت گرویده بوده است! امّابنظرمی رسد که اینگونه نتیجه گیری کردن درمورد مذهب حافظ،قضاوت عجولانه وشتابزده می باشد ودلایل قانع کننده ندارد. اظهار ارادت به یک شخصیت وارج نهادن به اندیشه های والای او نمی تواند دلیلی برگرویدن یک شخص به یک مذهب بوده باشد. دلایل بسیار روشنی وجود دارد که اندیشه های حافظ منحصربفرد واختصاصیست و در چارچوب هیچ یک ازمذاهب نمی گنجد افکاراو فراترازمرزومذهب وبه وسعت انسانیت درسطح جهانی بامحوریّت عشق ومحبّت است افکاراو گرچه به همه ی ادیان ومذاهب تعلّق دارد امّا درچارچوب هیچ یک نمی گنجد وهمین فراشمول بودن یکی دیگراز شگفتیهای رندِ شیراز است."سرو" یکی ازآن واژگانِ نکته دار و کلیدیست که حافظ دراین غزل آنها رابا هدف خاصّی بکارگرفته است.سرودرمذهب زرتشت بسیار مقدّس شمرده می شود. سرو مقدّس ومعروف به نام کِشمر(کاشمر) درختی بوده که به باورزرتشتیان به دستورخودِ زرتشت کاشته شده بود. این درخت بسیار زیبا و بزرگ بود و مورد تقدّس مردم، چندان که پس ازحمله ی اعراب ،آوازه ش به متوکّل خلیفه ی عباسی نیز رسید خلیفه فوراً به بریدن آن درخت به خواجه ابوالطیب عامل نیشابور به همراه درودگری نیشابوری و آوردنش به جعفریه فرمان داد. زرتشتیان آن شهر پیشنهاد دادند که در برابر نبریدنش، 50000 سکّه زربپردازند. اما این پیشنهاد پذیرفته نشد و سرو کهن‌سال و مقدّس رابریدندوبرای خلیفه به بغداد بردند. یک روز پیش از رسیدن درخت به بغداد، متوکّل به قتل رسید و این مطابق پیش گویی زرتشت بود که گفته بود هر که این درخت را ببرد، کشته خواهد شد. گفته‌اند این سرو در زمان قطع شدن بیش از 1400 سال عمر داشت. بنابراین نشستن بلبل درشاخ درختِ "سرو" به جای نشستن کنارگل سرخ وآوازخوانی به زبان پهلوی! دراین غزل اتّفاقی نیست وبی گمان رندِ شیراز قصد دارد ازهمین ابتدای کار، ذهن مخاطبین وجویندگان حقیقت را به افکارناب زرتشت رهنمون و دل وجانشان را درضیافتی حافظانه صفای دیگری بخشد.یکی دیگر ازآن نکته های باریک ودقیق که دراین بیت جاسازی شده همین عبارت " مقامات معنوی به زبان پهلوی" می باشد. کاملاً پیداست که رندشیراز دربکارگیری این عبارت، گوشه ی چشمی به فرهنگ وآیین نیاکانمان وآموزه های زرتشتی داشته وگرنه دلیلی ندارد که درسهای عرفانی وتصوّف به زبان پهلوی شنیده شود! معنی بیت: دیشب بلبل ازشاخه ی درختِ (مقدّس ِ)سرو به آوازخوش وبانگ دلنشین(به زبان پهلوی ودردستگاه پهلوی) نکته های معنوی وروحانی (ازاندیشه های ناب زرتشتی) می خواند:یعنی بیا که آتش موسی نمودگلتاازدرخت نکته ی توحید بشنویآتشِ موسی: آتشی که حضرت موسی در وادی ایمن در دامنه ی کوه طور در صحرای سینا از دور بر درختِ عُلیَّق مشاهده کرد. ضمن آنکه واژه ی "آتش" نیزکه درمذهب زرتشت مقدّس شمرده شده همانندِ "سرو ومقامات معنوی به زبان پهلوی" دراینجا اتّفاقی بکارگرفته نشده ودرراستای همان هدف آمده تا همچنان سایه ی اندیشه های ناب زرتشتی درپس زمینه ی غزل وذهن مخاطب مستدام باشد. واژه ی "توحید" نیز که یادآور یکتاپرستی ِ ایرانیان باستان است به همین منظور بکار گرفته شده است.آتشِ موسی نمود گُل: گل سرخ شکفته شد وآتش موسی رانشان داد وآتش موسی نیزمتقابلاً آتشی که زرتشت شعله ورنمود رادراذهان تداعی کرد. درجایی دیگر پیوندِ آتش گل با آتش زردشت باوضوح بیشتری به چشم می خورد:کنون که لاله برافروخت آتش نمرودبه باغ تازه کن آّین دین زرتشتیمعنی بیت: بلبل ازشاخ سرو این ترانه رابه زبان پهلوی خواند: بیا و ببین که چگونه گل سرخ شکفته شده وآتش موسی راآشکار کرده است ببین تا از درخت گل نشانه های یکتاپرستی رادریافت کنی.مرغان ِباغ قافیه سنجند وبذله گویتاخواجه مِی خوردبه غزل‌های پهلویقافیه سنج: قافیه شناس،آوازراباقافیه وآهنگ می خوانند. امّا این قافیه سنجی نیز بی مناسبت نیامده است چراکه یکی ازویژگی ها وشیرینی ِ زبان زرتشت، شاعرانه بودن آن است. اغلب سخنان اوشعرگونه،خیال انگیز وآهنگین هستند. "مرغان باغ" استعاره ازکسانیست که سرودهای اصیل ایرانی(گاتها) به زبان پهلوی می خوانندبذله گو: لطیفه گو وشوخ طبعخواجه: عنوانی محترمانه برای افراد صاحب مقام وبزرگ. احتمالاً اشاره به "تورانشاه" وزیرباکفایت وفاضل وادب دوست که ازدوستان نزدیک وهمدمان صمیمی حافظ بود."غزلهای پهلوی" ایهام دارد:1- ترانه هاوسرودهای اصیل ایرانی 2- به زبان اشاره آموزه های زرتشتی (گاتها)"شراب خوردن" نیزبی ارتباط بامذهب زرتشتی نیست. گرچه تاریخچه ی شراب خوری به زمان های بسیار دور باز می گردد، یکی از قدیمی ترین شرابها که در بسیاری از ادیان رواج داشته شرابی است در آیین میترائیسم، نام این شراب در بسیاری از ادیان و مذاهب دیده می شود. این شراب نخستین بار در آئین ودائی و سپس در برخی ادیان ایرانی مطرح شده است. این شراب از گیاه مخصوصی تهیه می شد. در آئین مهرپرستی این شراب به «هوم» یا «هائوما» معروف است که از گیاه مقدّسی گرفته می شد. مهرپرستان معتقد بودند که با نوشیدن این شراب ، حالت روحانی یافته و بر اسرار غیبی دست می یابند. این شراب به مذهب «زرتشت» نیز راه یافت ، آن گونه که به «مسیحیت» هم سرایت کرد و نان فطیر و شراب را پدید آورد. معنی بیت: مرغان چمن که همه شوخ طبع وقافیه شناس وشاعر هستند به زبان پهلوی ترانه وسرود های اصیل ایرانی به آواز پهلوی می خوانند تاخواجه شراب ناب بنوشد وبه عیش ونوش بپردازد.جمشیدجزحکایت جام ازجهان نبردزنهار دل مبند بر اسباب دنیوی"جمشید" پادشاه افسانه ای ایران باستان که به داشتن قدرت وشوکت عظیم شهرت دارد وگویندکه شراب را اولین باراو کشف کرد. همچنین معروف است که جمشیدجام شرابی افسانه ای داشته وبه واسطه ی آن ازحوادث روزگارآگاه می شده است.معنی بیت: ای خواجه، به هوش باش تا به جاه وجلال دنیوی دل مسپاری که همه ناپایداروفناشدنیست ازجمشید با آن همه شوکت وعظمت چیزی جزافسانه ی جام باقی نمانده است.این قصّه ی عجب شنوازبخت واژگونما را بکُشت یار به انفاس عیسویمعنی بیت: ای خواجه، این داستان شگفت انگیزراازمن ِواژگون بخت بشنو که چگونه یارمن، مرابه نفس های عیسوی کُشت! "نفسهای عیسوی" معروف است که مردگان رازنده می کند امّا بداقبالی بنگر که من به نفسهای عیسوی کشته شدم! احتمالاً حافظ دراینجا گلایه ونارضایتی خودازشاه شجاع رابه تورانشاه یادآورمی گرددتابه گوش شاه شجاع برساند.خوش وقت بوریا و گداییّ و خواب امنکاین عیش نیست درخوراورنگ خسرویبوریا: فرشی که از نی شکافته می‌بافند؛ حصیردرخور: شایسته، مناسباورنگ خسروی: تخت سلطنت شاهان ساسانی. این واژه نیز همانندِ "جمشید وحکایت جام" حال وهوای غزل راهمچنان درفضای ایران باستان نگاه می دارند .معنی بیت: ای خوشا برحال تهی دستانی که درعین حال نیازمندی برروی حصیر خواب راحتی دارند عیشی که این تهی دستان می کنند برای پادشاهان برروی تخت سلطنت میسّرنمی شود.چشمت به غمزه خانه ی مردم خراب کردمخموریت مباد که خوش مست می‌رویغمزه: حرکات دلبرانه ی چشم وابرو.مخموریت مباد: توراخماری نصیب نگردد. معنی بیت: ای محبوب، هرچندکه چشمانت به عشوه و ناز، مردم را وشیدا وبیچاره کرده است امیدوارم هرگزاز خواب خوش مستی بیدارنشوی که خیلی خوش سرمستی می کنی وزیبا مستانه می روی.دهقان سالخورده چه خوش گفت با پسرکای نور چشم من به جز از کِشته ندروییکی دیگرازآن نکته های دقیق وباریک غزل درواژگانِ "دهقان سالخورده" استعاره اززردشت و "به جزاز کِشته ندروی" اشاره به فرمایش آن پیامبرفرهیخته ی ایرانی درمورد نیکی وبدیست ( بدی جزای بدی و نیکی پاداش نیکی است) نهفته است. ضمن آنکه اغلب اندیشمندان ومحقّقان، زرتشت را بنیانگذار کشاورزی وزراعت نامیده وبراین باورند که هم اوبود که با ترویج زراعت و به ویژه ترویج اندیشه ی مترقّیانه ی منع قربانیِ حیوانات مفید، در عرصه ی کشاورزی یک انقلاب در عصرخود پدید آورد . در قطعه 11 یسنا 34 می فرماید:"آری ای مزدا از پاداش گرانبهای تو در همین جهان کسی بهره مند شود که در کار و کوشش است و چهارپایان و ستوران را می پروراند". زرتشت عقیده دارد که نباید تسلیم عفریت خشکی شد باید فرشته ی زمین را یاری کرد. کوشش دایمی برزیگران (کشاورزان) سبب پیروزی فرشته زمین می شود. او به آبادکردن زمین و کشت و زرع اهمیت زیادی می دهد و از بیابان نوردی و چادرنشینی روگردان است. او می خواهد که مردم به زراعت بپردازند و گاو و گوسفند بپرورانند چراکه تمدّن با زندگی ایلی و صحراگردی نمی سازد. معنی بیت: دهقان پیر وفرزانه چه خوش گفت باپسر که ای نورچشم من هرچه بکاری( ازنیکی وبدی) بدان که همان رابرداشت خواهی نمود.ساقی مگر وظیفه ی حافظ زیاده دادکآشفته گشت طرّه ی دستار مولویوظیفه: مقرّری وسهم، درآن روزگاران درمیکده ها ساقیان،ظرفیّت مشتریان رامی دانستند و برای هر مشتری بر حسب میزان ظرفیّت او شراب می دادند تابدمستی نکند اشاره به همین مطلب است. چنانکه می بینیم دراین غزل چنین اتّفاقی رخ داده است ساقی ظاهراً به حافظ بیشترازمقرّری شراب داده وحافظ به بد مستی افتاده وآنچه را که نبایدبرزبان می آورده بازگو کرده است!طُرّه: 1- دسته ی موی تابیده در کنار پیشانی 2-ریشه ی دستار 3- حاشیه و کناره ی جامه. دراینجا معنای 2 و3 مدّ نظراست. دستار: عمامه، پارچه ای دور سربپیچند.مولوی: 1-عنوان شیخ‌های متصوّفه و علمای روحانی. 2- نوعی کلاه دراز یا عمامه ی کوچکمعنی بیت:مگرساقی به حافظ بیشترازظرفیّت او شراب داده که به بدمستی افتاده وبا بازگوکردن رازهای مگوشیوخ وعلمای صوفیان راآشفته خاطرکرده است؟ ببینید مشایخ شهرچگونه برآشفته اندکه نظم پیچش دستارشان نیزبه هم خورده است!امّا حافظ ازکدام رازهای مگو سخن گفته که شیوخ وعلما آشفته خاطر شده اند؟چنانکه ملاحظه شد حافظ دراین غزل ازابتدا تا انتها،هم آشکارا ،هم به زبان رمزوکنایه،ازفرهیختگی وفرزانگی زرتشت وآیین ومذهب نیاکانش سخن گفت وازروی حق شناسی نسبت به آنها ادای احترام وارادت نمود! مطالبی که خوشآیند متشرّعین یکسویه نگر وشیوخ متصوّفه نبوده وآنهاانتظار نداشتندکه حافظ اینچنین بی پروا وشجاعانه در درحیطه ی حاکمیّت آنها ازکرامات زرتشت واندیشه های ناب اوسخن به میان آورد! مطالبی که حافظ مطرح نمود همه درنظرگاه شیوخ وعلما ازرازهای مگوبودند ونباید مطرح می شدند! امّا چنانکه دیدیم حافظ مثل همیشه با شهامتی مثال زدنی درزمانه ای که زور وخفقان حاکمیّت داشت خودرابه بدمستی زد! وبه بهانه ی مستی وراستی، پرده ازحقایق ورازهای مگو برداشت که نه تنها عمامه ودستار شیوخ آن زمان بلکه دستار بسیاری ازمتعصّبین همه ی دورانها را نیزبرآشفت! جالب است که نه برآشفته شدن ِ دستارشیوخ متعصّب، نه تهمت های ناروا ،نه تکفیر ونه تبعید وآزار هیچکدام نتوانستند مِهرپیرمغان راازاوگرفته و آتش عشقی را که دردل وجان حافظ ازهزاران سال پیش شعله ور بود خاموش نمایند وازعزّت ومحبوبیّت اوذرّه ای بکاهند.ازآن به دیرمغانم عزیزمی دارندکه آتشی که نمیرد همیشه دردل ماست.

جای شکی نیست که دهقان سالخورده به زرتشت اشاره داره. زرتشت به دنبال ترویج یکجا نشینی و کشاورزی بود و طبق منابع باستان حدود ۷۷ سال عمر کرد. حافظ از عنوان دهقان سالخورده برای زرتشت استفاده کرده. ضمن اینکه پسر بزرگِ زرتشت به نام ایسَت‌واستر یا ایسدواستر به معنای کشتزار بزرگ یا آبادکننده در متون باستان اومده. کلمه‌ی کِشت در مصرع دوم از بیت هشتم دقیقا به نام پسر زرتشت برمیگرده. در زمان حافظ تعداد زرتشتیان و افراد مسلط به زبان پهلوی و زبانهای باستانی بخصوص در یزد و کرمان و شیراز به مراتب بیشتر از الان بود و مشخصه که حافظ با این افراد دمخور بوده و مطالعاتی در ادیان باستان داشته. در غزل دیگه‌ای هم میگه: غم کهن به می سالخورده دفع کنید که تخم خوشدلی این است پیر دهقان گفت که اونجا هم پیر دهقان زرتشته. وگرنه یک کشاورز معمولی نمیتونه همچین توصیه‌ای بکنه.

با سلام و سپاس از تمام دوستان با هر عقیده و باور و برداشتی ، دوست عزیز و گرامی رضا س اگر جای شک و تردید و ایهام و ابهام نبود که شعر حافظ نبود اساتید ادبیات و پژوهشگران و صاحب نظران با مطالعات وسیع ،‌ دانش و پژوهش بسیار هیچ گاه سخنی از یقین بخصوص در اشعار حافظ بیان نکردند ، چرا که بیان چنین مطلبی نشان از نداشتن اطلاعات کافی از حافظ و ویژگی اشعار حافظ دارد که قابل تاویل و تفسیر بسیار است . بهتر است بجای تعصب و بحث های بیهوده از منظور شاعر که زمینی بوده یا آسمانی زرتشت بوده یا پیر مغان یا دهقان معمولی یا پیامبر یا خداوند به جان کلام توجه کنیم و سعی کنیم در زندگی به کار بریم تا زیباتر شویم ، نه بحث عبث در عقیده و باور و منظور شاعر که هیچ کس جز خالق هستی از آن خبر ندارد و اینکه حافظ چه عقیده و باوری داشته و پیرو کدام دین و آیین بوده بیشتر حدس و گمان است و نه تنها هیچ کمکی به ما نمی کند بلکه ما را به حاشیه و دور شدن از جان کلام می کشاند .

در یکی‌ از قدیمی‌ترین نسخه‌های دیوان حافظ به خط محمد حلوانی و ناصر الکاتب که در بریتیش میوزیوم نگهداری می‌شود به‌جای «پهلوی»، «فهلوی» آمده است. شاملو نیز ، «فهلوی» را ترجیح داده است. این نسخه را خانلری در سال ۱۳۳۷ به چاپ رسانده بود. از این نسخه در دیوان حافظ به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تحت عنوان نسخه ج یاد می‌شود. 

این غزل را "در سکوت" بشنوید: پیوند به وبگاه بیرونی

کبک دری سخن به لری گفت و پهلویای سوی تییلم  گپ مه سیچه نشنویاستاد چینیان  رخ یارم بخواب  دید از هم درید دفتر ارژنگ مانویدهقان سالخورده چه خوش گفت با پسر ای سوی دیدگان بجز از کشته ندروی