حافظ:ای دل گر از آن چاه زنخدان به درآیی هر جا که روی زود پشیمان به درآیی

زِنَخدان = چانه ، ذَقَنچاه زِنَخدان = چاه ذَقَن ، فرو رفتگی در چانه یار(به چاه تشبیه شده است. )به در آیی (پشیمان به در آیی) = خارج می شوی پشیمان به در آیی = پشیمان می شوی ( خواهی شد)هُش دار = هوشیار باش! ، به هوش باش!وسوسه نفس = بد اندیشی ، تابع هوای نفس آدم صفت = مانند حضرت آدم روضه روضوان = باغ بهشت به در آبی ( در آدم صفت از روضه رضوان بدرآیی) = رانده می شویشاید = شایسته استباشد که = به امید آنکه ، شاید کهبو که = به امید آنکه، شایدسرو خرامان = سرو روان، یاراندیشه مکن = نگران مباش یوسف مَهرو = یوسف زیبارو ، یارکلبه اَحزان = خانه غمهامعنی بیت 3: اگر به چشمه حیات رسیدی و سیر ننوشیدی، چون کفران نعمت کرده ای ، شایسته آنی که روزگار از آن پس به اندک آب، تو را یاری نکند.معنی بیت 5: آنقدر مانند باد بهاری نفس خود را همره با دعا و توجه باطنی به نگهبانی و حراست تو می گمارم تا مانند گل از حجاب غنچه تازه روی بیرون بیایی.

در جواب محمد ادیب باید عرض کنم که با چه سندی می‌فرمایند که حافظ در وصف امام زمان شعر سرودن؟من شنیدم که خواجه حافظ شیعه ای اسماعیلیه بوده و اسماعیلیه اعتقاد به دوازده امام ندارن اسماعیل پسر بزرگ امام صادق علیه السلام بوده که شیعیان شش امامی یا همان اسماعیلیه معتقدند که جانشین امام صادق بوده

لسان الغیب حافظ شیرازی در غزلیات خود اشارات زیادی درباره شباهت حضرت مهدی علیه السلام به پیامبران دارد. در این بین، چند نمونه از ابیاتی که به صورت پراکنده در اشعار دیوان حافظ آمده است، را ذکر می کنیم؛1. حضرت سلیمان:گر چه شیرین دهنان پادشاهند ولی / «او سلیمان» زمانست که خاتم با اوست 2. حضرت عیسی:مژده ای دل که «مسیحا» نفسی می آید / که از انفاس خوشش بوی کسی می آید * * *از روان بخشی «عیسی» نزنم پیش تو دم / زانکه در روح فزایی چو لبت ماهر نیست 3 . حضرت یوسف:«یوسف» گم گشته باز آید به کنعان غم مخور/ کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور * * *حافظ مکن اندیشه که آن «یوسف» مه روی / باز آید و از کلبه احزان به در آیی * * *گفتند خلایق که تویی «یوسف ثانی» / چون نیک بدیدم به حقیقت به از آنیشیرین تراز آنی به شکر خنده که گوییم / ای خسرو خوبان که تو شیرین زمانی

قبلاً من چندان علاقه ای به حافظ و اشعارش نداشتمجز فقط چند شعریک روز اتفاقاً دیدم که رهبری یک بیت از حافظ رو میخونه و توضیح میدهمن هم رفتم شعر کاملش رو خوندمنمیگم فقط همین باعث شدولی از جمله زمینه هایی بود که باعث شد بعدها-یعنی امروز-بفهمم که حافظ خیلی بیشتر از چیزیه که منِ قدیم فکر میکردحقیقتاً هرکسی عمق شعر حافظ رو درک نمیکنهبی دلیل حافظ لیسان الغیب -زبانِ نهان- نشدهمونطور که رهبری اشاره کردن، متأسفانه حافظ اونطور که باید شناخته نشدهیکی از حرف های پرمعنی حافظ رو اینجا میارم:"شاید که به آبی فلکت دست نگیردگر تشنه لب از چشمۀ حیوان به درآیی"اگه به نثر روان بازگردانی کنم چنین میشه که:ای فلانی، اگه پیش آب حیات باشی ولی از خوردنش امتناع کنی، شایسته است که تشنه و سرگشته و درماندۀ یک جرعه آب بشی و حتی همون یک جرعه هم به دست نیاریمیدونید، آب حیات در داستان ها چشمه ای در غار ظلماته-تاریکی ها-؛ و اینطور اومده که اگه کسی از این آب بخوره زندگی جاوید پیدا میکنه. این چشمه در معنای عرفانی به عنوان "معرفت" شناخته میشه، یعنی این معرفته که دل انسان رو تا ابد زنده میکنه. در اینجا حافظ میگه: اگه پیش سرچشمۀ معرفت باشی و از این معرفت بهره ای نبری، شایسته است که چنان در جهل سرگردان بشی که فقط درماندۀ و محتاج یک جرعه معرفت باشی. چه بسیار افرادی که به این سرچشمۀ معرفت که "ولایت"ـه درسترسی داشتن ولی هیچ بهره ای نبردن. و ما چه سرگردان و محتاجیم در فراق ولی عصر -عج- و جای تلنگریست به همۀ مایی است که از "ولایت معصوم" محرومیم، تلنگری که "ولایت فقیه" رو دریابیم و مبادا که از ولایت فقیه هم غافل شویم و علیهش شمشیر بکشیم.در تیره شب هجر تو جانم به لب آمدوقت است که همچون مه تابان به درآییبر رهگذرت بسته‌ام از دیده دو صد جویتا بو که تو چون سرو خرامان به درآییحافظ مکن اندیشه که آن یوسف مه روبازآید و از کلبه احزان به درآییاین برداشت من بود، الله اعلمانشاءالله همیشه همپای ولایت فقیه خواهیم بوداللهم عجل لولیک الفرج

آری، برای دست یابی به خدا و حقیقت و دریافت معنویت و شناخت حقیقی در عرصه علم و دانش، باید خود را از غیر خدا پاک و به حقیقت، عاشق او گشت؛ زیرا عشق برترین وسیله تطهیر و تلطیف و تکمیل روح بشر است و کمال روحی و معنوی، فقط در سایه عشق و محبت به دست می اید، اگر ذره ای ناچیز باشی، از پرتو عشق، به خورشید کمالی ازلی خواهی پیوست و اگر کوزه ای حقیر باشی، چون به دریای محیط پیوستی، با دریا تفاوتی نخواهی داشت:کمتر از ذره نه ای پست مشو مهر بورز / تا به خلوتگه خورشید رسی چرخ زنانبنابراین، باید خود را به این پیام معنوی حافظ پایبند ساخت که: دنیا مرحله تکاملی است و باید در این دنیا جهت تکامل و پیوستن به حقیقت مطلق و رسیدن به معشوق ازلی، در تکمیل روح و تصفیه جان و اعلام قیود جسمانی و حیوانی و تحصیل گوهر کمال کوشید و پایه های معنوی را شناخت و دریافت نمود:دانی که چیست دولت، دیدار یار دیدن / در کوی او گدایی، بر خسروی گزیدنفرصت شمار صحبت کز این دو راهه منزل / چون بگذریم دیگر، نتوان به هم رسیدن

بخش هایی از این شعر حافظ را گروه مشتاق در آلبوم دشتی و ماهور اجرا کرده اند با صدای زیبای خانم هما نیک نام

دوستی نوشته بود بیت پایانی اشاره دارد به داستان حضرت یوسف و دوری او از پدر و گریستن یعقوب در فراق فرزند، در کلبه احزان. اما یوسف در مصر در مقام عزیزی مصر از جهان رفت و در هیچ روایتی دیده نشده است که به کنعان نزد پدر خود یعقوب «باز آید». جای دیگر هم در غزل:یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخورهمین اختلاف در سخن حافظ با متن قرآن و روایات تاریخی ملاحظه می‌شود. مگر اینکه بگوییم باز آمدن یوسف به کنعان را بر مبنای قصص قرآن نگفته، امیدی است که می‌دهد. البته این نیز نمی‌تواند توجیه درستی باشد زیرا وقتی نویسنده‌ای به یک قصه معروف تاریخی اشاره می‌کند نمی‌تواند از آنچه در اصل قصه واقع شده و در میان مردم شهرت یافته تجاوز کند، زیرا قهرمان‌های قصه هر کدام سمبل یک صفت خاص شده‌اند. شاعر می‌تواند سمبل مناسب مقام را از میان آنها انتخاب کند نه اینکه جریان حوادث را عوض کند یا نقش قهرمان قصه را تغییر دهد؛ چنانکه خود حافظ نیز در موارد گوناگون ضمن استفاده از روایات تاریخی مثل قصه‌های سلیمان و داود و اسکندر و خضر و رستم و … این اصل را رعایت کرده است. و در نهایت معلوم نشد چگونه در این مورد از این قاعده منطقی و عمومی تجاوز کرده است.

ای دل گر از آن چاه زنخدان به درآییهر جا که روی زود پشیمان به درآییچاه زنخدان: گودی چانه،سیب زنخ،چاه ذقندرعاشق پیشگی هیچکس به پای حافظ نمی رسد اغلب شاعران ازدل خویش گله وشکایت می کنند که چرا دلشان اینقدر عاشق می شود وآنهارادچارغم واندوه می نماید به هرحیله ای دست می زنندتا دلشان راازعشقبازی بازدارند بعضی حتّا خنجرازپولادمی سازند تابر دیدگان خویش کشند که مگربدین وسیله مانع ازعاشق شدن شوند امّا حافظ اغلب دل خویش رابه دلدادگی وعاشقی تشویق می کند تا هرگزازحسّ وحال ناب عاشقی خارج نگردد او درعاشق پیشگی پیشروترازدل خویش است و ازآن سبقت گرفته است.معنی بیت: ای دل ،کنون که توفیق سعادت گرفتاری درچاه زنخدان معشوق راپیداکرده ای مراقب باش که ازآنجا خارج نگردی بدان که اگرازاین چاه خارج شوی هرجا که بروی خیلی زود نادم وپشیمان بازخواهی گشت.به خُلدم دعوت ای زاهدمفرماکه این سیب زنخ زان بوستان بههش دارکه گروسوسه ی عقل کنی گوشآدم صفت از روضه ی رضوان به درآییهُش دار: مراقب باش، به هوش باش وسوسه: انگیزش،تحریک،بد اندیشی آدم صفت: مانندحضرت آدم روضه ی رضوان: باغ بهشتمعنی بیت: ای دل به هوش باش مبادا باتحریکات عقلِ وسوسه گر ازآن چاه زنخدان بیرون آیی‌، چاه زنخدان ازباغ بهشت نیزباصفاتراست مراقب باش همانندآدم اشتباه نکن تاازاین بهشت برین رانده نشوی.عقل نمی داند که دل دراسارت زنجیرگیسو وچاه زنخدان چه صفایی می کند ازهمین رو دایم دل رابه وسوسه می انازد تا ازآن بند وزنجیر خودش رانجات دهد.عقل اگرداندکه دل دربندزلفش چون خوش استعاقلان دیوانه گردند از پی زنجیر ماشاید که به آبی فلکت دست نگیردگرتشنه لب ازچشمه ی حیوان به درآییشاید:شایسته استبه آبی : به مقدارآبیدست نگیرد: یاری نکندچشمه ی حیوان: چشمه ی آب حیاتهمچنان روی سخن با "دل" است که درچاه زنخدان یارگرفتاراست. دراین بیت چاه زنخدان به چشمه ی آب حیات تشبیه شده است.معنی بیت: اگرازچشمه ی آب حیات(چاه زنخدان) نتوانی جرعه آبی بنوشی و تشنه لب بیرون بیایی انتظارنداشته باش که روزگارتورا یاری دهد. اگرقدرآب حیاتی که درآن چشمه ی حیات جاریست ندانی، دراینصورت شایسته هست که فلک حتّا اندک آب معمولی نیزبه توندهد.آب حیوان اگراین است که دارد لب دوستروشن است اینکه خضربهره سرابی داردجان می‌دهم ازحسرت دیدارتوچون صبحباشد که چو خورشید درخشان به درآییصبح: فاصله ی زمانی کوتاه بین شب و روز که بادمیدن خورشید جان می سپارد وروزآغازمی شود.معنی بیت: ای حبیب، ازحسرت دیداررخسارتوهمانندصبح درحال جان سپردن هستم امیدوارم که دراین آخرین دم، بسان خورشید درخشان طلوع کنی ومن توفیق دیدارتوراداشته باشم.توهمچوصبحی ومن شمع خلوت سحرمتبسّمی کن وجان بین که چون همی سپرمچندان چو صبا بر تو گمارم دَم همتکزغنچه چو گل خرّم وخندان به درآییگماشتن : کسی یاچیزی رابه کاری مامورکردندَم همّت گمارم: اراده ونَفَسِ گرمِ دعای قلبی رابرسراین کاربگذارم. ضمن آنکه اشاره به رسم ِ خواندن ذکر وفوت کردن نیزدارد. همانگونه که بادمیدن آتش شعله ورترمی گردد دراینجانیزحافظ با دمیدن نفس گرم ِ برخاسته ازایمان واراده می خواهد گل رخساریار را ازلابلای تودرتوی غنچه بیرون کشد،سرخی آتش رخسارش رافروزانترنماید واورابه تجلّی وادارد.معنی بیت: آنچنان همانندبادصبا، اراده وایمان ونفس گرم دعای قلبی رابه اینکاراختصاص دهم که سرانجام بسان گلی شکوفا وخندان ازپرده ی غنچه بیرون بیایی.محبوب حافظ درپشت پرده ی خلوت جاخوش کرده وبنابه دلایلی میلی به تجلّی وجلوه گری ندارد حافظ قصد دارد همانگونه که صبا به سرانگشت نوازش بندقبای غنچه می گشاید وآن رابه شکوفایی ترغیب می کند بانفس گرم دعا وهمّت واراده، محبوب خویش رابه جلوه گری تشویق کند.سخن درپرده می گویم چوگل ازغنچه بیرون آیکه بیش ازپنج روزی نیست حکم میرنوروزیدر تیره شب هجر تو جانم به لب آمدوقت است که همچون مه تابان به درآییمعنی بیت: درظلمات شب فراق تو به ستوه آمده وجان برلب شده ام ای حبیب وقت آن است که همانند ماه فروزان طلوع کنی وسینه ی ظلمت شب رابشکافی.روشنی طلعت توماه نداردپیش توگل رونق گیاه نداردبر رهگذرت بسته‌ام از دیده دو صد جویتا بو که تو چون سرو خرامان به درآییتا بو: به امید اینکه، در آرزوی اینکهمعنی بیت: ای محبوب، برسرراهی که توازآن عبورمی کنی صدها جویبار از اشک چشمم جاری ساخته ام به امیداینکه توهمچون سروبا ناز واَدا برلب جویبار بیایی.قد توتابشدازجویباردیده ی منبه جای سرو جزآب روان نمی بینمحافظ مکن اندیشه که آن یوسف مه روبازآید و از کلبه ی احزان به درآییاحزان: حُزن ها، غمان واندوههاکلبهِ ی احزان: نام خانه ی حضرت یعقوب پدر حضرت یوسف مهرو: ماه رخسارمعنی بیت: ای حافظ بیم به دل راه مده که آن یوسفِ ماه رخسار سرانجام خواهد آم وتوازخانه ی اندوهبارشادمان وخندان بیرون خواهی آمد.درست است که یوسف هرگزبه کنعان بازنگشت وکلبه ی احزان یعقوب به فیض دیدارش گلستان نشد ویعقوب فقط بابوی پیراهن یوسف به شادمانی پرداخت لیکن حافظ بسیارامیدواراست که سرنوشتی غیرازیعقوب برایش رقم بخورد وسرانجام به جای پیراهن یوسف خودِ یوسف ازراه برسد واورابه دیدارش شادمان نماید. درنظرگاهِ امیدوارحافظ، "امید"رویای خیال انگیزاست.امید همانند عندلیبی خوش آواز در روح عاشق لانه می گزیند، بدون هیچ وقفه ای آواز می خواند وهرگز خاموش نمی شود.یوسف گمگشته بازآیدبه کنعان غم مخورکلبه ی احزان شودروزی گلستان غم مخور

در پاسخ نادر عزیزخبر زنده بودن یوسفو عزیز مصر شدن اوست به کنعان میرسد و کلبه احزان را گلستان میکندو همان بوی پیرهن یوسف وو خبر زنده بودنش برای بینا شدن چشمان پدر کافی است...

چندان چو صبا بر تو گمارم دم همتکز غنچه چو گل خرم و خندان به درآیی..

این غزل را "در سکوت" بشنوید: پیوند به وبگاه بیرونی