معنی نام قائن (کاین کتاب پهلوی شهرستانهای ایران) و قنات

کلمهً اوستایی کا-یئونه به معنی جایگاه چشمه و قنات علی الاصول می تواند ریشه اصلی نام قائن و قائنات (کاین کتاب پهلوی شهرستانهای ایران) بوده باشد. چه یکی از محلات بزرگ و اصلی شهر اکنون هم کنو (منسوب به چشمه آب و قنات) نام دارد. برای ریشه مفرد خود قنات نیز دو واژهً مرکب رسای اوستایی کانَ-تیه (مخزن و چشمه پنهانی و پوشیده) و کَنَ-تیه (رمزی و پنهانی و پوشیده کنده شده) موجود است که جمع عربی مکسر آنها قنوات شده است. ریشهً دوم را از مصدر کَن (کندن) قبلاً در یافته اند ولی در وجه اشتقاق آن ریشه و معنی جزء دوم یعنی “ت” (تلخیص واژهً اوستایی تیه یعنی پوشیده و پنهان و رمزی) یا ریشه “کن-گات” (علی القاعده کن-یات، یعنی محل حفاری شده) برایشان ناشناخته و نامفهوم مانده است. مفهوم نام فارسی دیگر قنات یعنی کاریز (چشمهً ریزنده) که در آذربایجان به صورت کهریز تلفظ میشود عاری از توصیف پوشیده و پنهانی بودن قنات است. نامهای پهلوی قنات یعنی کاناکیه (کانا-کائیه، محل چشمه)، کاتس یا کهس (کات-اوس، محل چشمه) و نیکون آپ (نگون و سراشیب آب) می باشند. هیئت پهلوی اولی یعنی کاناکیه شباهت زیادی به نام کاناتیه (قنات) دارد و در پهلوی تبدیل حرف “ت” به “ک” اتفاق می افتد همچنانکه تکئش اوستایی در پهلوی به کیش تبدیل شده است. به هر حال با توجه بدین نامها جزء “ت” در قنات نمی تواند مأخوذ از ته (به معنی کوه) بوده باشد.