شاید برای شما پیش‌آمده باشد در هنگام امتحان استرس شدیدی دارید بطوریکه نمی‌توانید استرستان را کنترل کنید و همین دلیل باعث می‌شود تمرکز کافی بر امتحان نداشته باشید و نتیجه دلخواهتان را دریافت نکنید. وجود اضطراب در حد اعتدال آمیز آن، پاسخی سازش یافته تلقی می‌شود كه موضع‌گیری متفاوت انسان‌ها در برابر حوادث طبیعی و غیرطبیعی را به دنبال دارد; اضطراب است كه ما را وامی‌دارد تا برای معاینه كلی به پزشك مراجعه كنیم، کتاب‌هایی را كه از كتابخانه به امانت گرفته‌ایم بازگردانیم، اگر وعده ملاقاتی باکسی گذاشته‌ایم، به‌موقع در سر قرار حاضر شویم، در یك جاده لغزنده با احتیاط رانندگی كنیم و… .
بنابراین وجود اندكی اضطراب می‌تواند به‌عنوان یكی از مؤلفه‌های شخصیت و درواقع بخشی از زندگی انسان، تأثیر مثبتی بر فرآیند زندگی و تحول آن داشته باشد; زیرا این فرصت را برای افراد فراهم می‌آورد تا مکانیزم های سازشی خود را در صورت مواجه‌شدن با منابع اضطراب زا، گسترش دهند. (۱) اضطراب در پاره‌ای از مواقع
می‌تواند، سازندگی و خلاقیت را در كودك یا نوجوان به وجود آورد و یا آن‌ها را تحریك كند تا به‌طورجدی با یك مسؤولیت مهم مانند آماده شدن برای امتحان یا پذیرفتن یك وظیفه اجتماعی، مواجه شوند. (۲) طبیعی است كه این نوع اضطراب نه‌تنها هیچ ضرری برای فرآیند رشد انسان ندارد، بلكه امری سازنده و مفید نیز هست. اما در مقابل یك نوع اضطراب مرضی (منفی) نیز وجود دارد كه عامل بسیاری از اختلالات شناختی و بدنی، ترس‌های غیرموجه و وحشت‌زدگی‌ها به شمار می‌آید و باعث می‌شود انسان از بخش عمده‌ای از امكاناتش محروم گردد.(۳)
در این مقاله بر آن هستیم تا پیامدهای حاصل از اضطراب امتحان و نیز راه های درمان و یا كاهش آن را مورد بررسی قرار دهیم.
تعریف اضطراب امتحان
>اضطراب امتحان < اصطلاحی كلی است كه به نوعی اضطراب یا هراس اجتماعی (۴) خاص اشاره دارد. این نوع اضطراب، فرد را نسبت به توانایی هایش دچار تردید كرده و توان او را برای مقابله با موقعیت امتحان، كاهش می دهد. فردی كه دچار اضطراب امتحان شده است، مواد درسی را می داند، اما شدت اضطراب وی مانع از آن می‌شود كه معلومات خود را هنگام امتحان به ظهور برساند. معمولا بین نمرات اضطرابی و نمرات امتحانی، یك رابطه معكوس معناداری وجود دارد; به این شكل كه هر چه نمره اضطراب بالاتر باشد، نمره امتحان كمتر خواهد بود و هر چه نمره اضطراب پایین تر باشد، نمره امتحان بالاتر خواهد بود. (۵) این یك واقعیت است كه افزایش اضطراب با كاهش كارآمدی تحصیلی مرتبط است; زیرا اضطراب به‌طور موقت كنش وری بهنجار (توانایی عقلی معمولی) فرد را دچار اختلال می كند به‌طوری كه فرد مضطرب نمی‌تواند از توانایی های عقلی خود خوب استفاده كند; از این روی یا مطالب امتحانی را خوب نمی‌تواند به حافظه بسپارد یا این كه اگر از قبل همه مطالب را یاد گرفته باشد، هنگام امتحان به او فراموشی دست می دهد و توان بازیابی مطالب آموخته شده را ندارد.
نقش اضطراب در كاهش توانایی فرد
اكنون این سؤال مطرح می‌شود كه چرا اضطراب باعث كاهش توانایی فرد می‌شود؟ پژوهشگران و محققان عوامل متعددی را در این زمینه مطرح كرده اند. عده ای معتقدند (واین ۱۹۷۱) كه وقتی سطح اضطراب بالا باشد «توجه فرد»، هم به متغیرهای مربوط به «خود» و هم متغیرهای مربوط به «امتحان » معطوف می‌شود كه این امر موجبات نگرانی او را در خلال امتحان فراهم می‌آورد و در نتیجه نمره امتحان پایین می‌آید. اما اگر سطح اضطراب امتحان پایین باشد، توجه فرد بیش تر به متغیرهای امتحان معطوف می‌شود و از عهده امتحان بهتر برمی‌آید.
پژوهشگران دیگر، بر عواملی مانند فقدان مهارت های مطالعه تاكید كرده اند; یعنی چون فرد نمی داند چگونه و با چه شیوه ای مطالعه كند، مطالب را خوب دریافت نمی كند و در نتیجه هنگام امتحان مضطرب می‌شود.
عده ای دیگر اضطراب امتحان را ناشی از عدم توجه و دقت فرد نسبت به كاری كه انجام می دهد، می دانند. در این نظریه، فرض این است كه نگرانی یا تجلیات شناختی اضطراب، توجه فرد را از كاری كه بر عهده دارد منحرف می كند و بدین ترتیب، كارآمدی او را تحت تأثیر قرار می دهد.
مجموعه این تحقیقات نشان می دهد كه صرف تعیین سطح كلی اضطراب در موقعیت های ارزش یابی یا امتحان كافی نیست و لازم است عوامل خاص اضطرابی كه در این میان نقش اصلی را ایفا می كنند نیز مشخص شوند.(۶)
روش های كاهش و مقابله با اضطراب امتحان
پژوهشگران در چند دهه اخیر برای درمان اضطراب امتحان تحقیقات گسترده ای انجام داده اند. ما در اینجا به روش هایی می پردازیم كه در دو دهه اخیر بیش تر مورد استفاده قرار گرفته و در درمان اختلال های اضطرابی مؤثرتر بوده اند.
گرچه تحقیقات به عمل آمده حاكی از آن است كه هیچ یك از این روش ها به تنهایی به نتایج چشمگیری منتهی نشده اند، اما با توجه به پژوهش های اخیر می توان گفت آموزش شیوه های مقابله ای به تدریج جایگزین روش هایی شده اند كه كاهش اضطراب را هدف اصلی خود قرار می دهند. این روش ها (روش های مهار اضطراب یا روش های مقابله ای) بر اساس فرضیه عده ای از متخصصان بالینی به وجود آمده كه معتقدند افراد مبتلا به اضطراب هرگز نیاموخته اند چگونه اضطراب خود را مهار كنند. بنابراین باید مهارت هایی به مراجعان آموخت تا با استفاده از آن‌ها بتوانند بر اضطراب خود غلبه كنند. در زیر به متداول ترین روش های مهار اضطراب اشاره می كنیم:
روش خود آموزش دهی
این روش را میشن بام ابداع كرده و معتقد است بسیاری از افراد در خلال موقعیت های اضطرابی، یك حالت «خودگویی » (۷) منفی، مانند «هیچ چیز درست نخواهد شد» یا «من دراین امتحان موفق نخواهم شد» دارند; این خودگویی ها باعث افزایش سطح اضطراب و كاهش كارآمدی فرد می گردد. در این شیوه، درمانگر به مراجعان خود می آموزد كه خودگویی های مثبت مانند «گام به گام پیش می روم » و یا «می توانم بر موقعیت مسلط شوم » را جایگزین خودگویی های منفی كنند; یعنی درواقع راه مقابله با منفی بافی ها را به مراجعان خود می آموزند.
روش تنش زدایی
بر اساس این روش در خلال چند جلسه چگونگی ایجاد آرامش در عضلات، به مراجع آموزش داده می‌شود. تلقین، تصویرپردازی، تمرین، تنظیم تنفس و حتی داروهایی كه تأثیر كوتاه مدت دارند می توانند برای دستیابی به این هدف به كار گرفته شوند.
روش پسخوراند زیستی
پسخوراند زیستی یك روش درمانگری «رفتاری زیست شناختی » است كه در خلال آن افراد به گونه ای به دستگاه های هدایت كننده متصل می شوند تا بتوانند پیوسته اطلاعات دقیقی درباره فعالیت های فیزیولوژیكی خود مانند ضربان قلب یا تنش عضلانی را در اختیار داشته باشند. بر اساس دستورالعمل های درمانگر و توجه به علامت های دستگاه هدایت كننده، بیماران به تدریج می آموزند كه فعالیت های ارادی و حتی فعالیت های فیزیولوژیكی غیر ارادی خود را مهار كنند.
البته شیوه های درمان دیگری نیز مانند درمانگری های شناختی وجود دارد. این گونه روش ها با تغییر دادن باورهایی كه موجب اضطراب در فرد می‌شود، اضطراب را به پایین ترین سطح كه قابل تحمل باشد كاهش می دهند. برای اطلاع بیش تر در این زمینه می توانید به كتاب شناخت درمانگری الیس و بك مراجعه كنید.