برای درمان مارگزیدگی و عقرب گزیدگی چه باید بکنیم؟

مارگزیدگی یا عقرب گزیدگی از اتفاقاتی است که ممکن است برای هرکسی رخ دهد. در کشور ما به دلیل آب و هوای گوناگون و به ویژه در مناطق گرمسیر و در فصول گرم سال این واقعه بیشتر روی می دهد. اقداماتی که بلافاصله پس از مارگزیدگی یا عقرب گزیدگی انجام می دهید بسیار مهم خواهد بود. در ادامه با آن ها آشنا خواهیم شد.

بر اساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی، سالانه بالغ بر ۱،۸ میلیون مورد مارگزیدگی در سراسر جهان گزارش می‌شود که بین ۲۰ تا ۹۰ هزار نفر نیز بر اثر مارگزیدگی جان خود را از دست می‌دهند. مارگزیدگی توسط مارهای سمی بسیار نادر است، با این حال، در صورت بروز چنین مواردی، فرد مصدوم نیاز به فوریت‌های پزشکی دارد. حتی نیش یک مار غیر سمی هم می‌تواند خطرناک باشد و منجر به یک واکنش آلرژیک یا عفونت شود. 

مارگزیدگی می‌تواند علائم مختلفی از جمله درد موضعی و تورم، تشنج، حالت تهوع و حتی فلج‌شدگی را در پی داشته باشد. اقدامات و مراقبت‌های فوری که در مواجهه با مارگزیدگی ‌می توانید انجام دهید شامل تمیز کردن محل گزش و زخم، حفظ آرامش و بی‌حرکت نگه داشتن ناحیه گزش است. با این حال، ضروری است که فرد مصدوم بلافاصله به نزدیک‌ترین مرکز فوریت‌های پزشکی رسانده شود. در صورت مراجعه به موقع به فوریت‌های پزشکی، وضعیت درمان و بهبودی خوب است.

چگونگی تشخیص مارهای سمی

چنانچه شما یا همراه‌ شما دچار مارگزیدگی شود، بلادرنگ متوجه آن خواهید شد، هر چند که مارگزیدگی سریع اتفاق بیافتد و خود مار هم دیده نشود. 

برای تشخیص مارگزیدگی، به علائم عمومی زیر توجه کنید:

• دو سوراخ یا زخم
• ورم و قرمزی در محل گزش و زخم
• درد در ناحیه گزش
• مشکل تنفسی
• استفراغ و حالت تهوع
• تاری دید
• تعریق و ترشح بزاق
• بی‌حسی در صورت و اندام‌ها

برخی مارهای سمی نیز موجب بروز علائم مختص به خود می‌شوند که در ادامه هر کدام را به صورت مجزا توضیح خواهیم داد.

مار زنگی

مارهای زنگی به راحتی قابل شناسایی هستند. مارهای زنگی در انتهای دُم خود حلقه‌هایی دارند که در صورت احساس خطر شروع به تکان خوردن می‌کند. صدایی که از طریق این ارتعاش به وجود می‌آید، شبیه به زنگ یا زنگوله است و می‌تواند برای شما هشداری برای عقب‌نشینی و دور شدن از محل باشد.

عمده موارد مارگزیدگی مربوط به مارهای زنگی است. مارهای زنگی تقریبا در هر نوع زیستگاهی با هر نوع آب‌و‌هوایی می‌توانند زندگی کنند. مارهای زنگی فضاهای باز را دوست دارند و روی تخته سنگ‌ها و صخره‌ها دراز کشیده و به استراحت می‌پردازند.

علائم زیر پس از مارگزیدگی توسط مار زنگی بروز پیدا می‌کنند:

• درد شدید
• افتادگی پلک‌ها
• افت فشار خون 
• عطش
• خستگی یا ضعف عضلانی

مارهای آبی زهر دار 

مار آبی زهردار به دلیل وجود زائده‌ای سفید و پنبه مانند در دهانش، به مار دهان‌ پنبه‌ای نیز شناخته می‌شود. مار آبی زهردار نوعی افعی گودال است که طول متوسط بدنش بین ۱۲۷ تا ۱۴۰ سانتی‌متر است.

مارهای آبی زهر دار بالغ دارای پوست برنزه‌ی تیره و مشکی با خطوط قهوه‌ای تیره یا مشکی هستند. مارهای جوان هم خطوط قهوه‌‌ای یا نارنجی با دُمی به رنگ زرد دارند. مارهای آبی زهر دار معمولا در مکان‌های گرم و خشک و در کنار آب‌ها یافت می‌شوند. این نوع مارها به راحتی از چیزی نمی‌ترسند و در صورت احساس خطر، بلافاصله از خود دفاع می‌کنند. 

علائم گزش مارهای آبی زهر‌ دار به علائم گزش مار سَر مسی شبیه است. اما علائم و نشانه‌های مارگزیدگی بر اثر گزش مارهای آبی عبارتند از:

• بروز درد و علائم فوری
• تغییر رنگ پوست
• شوک
• افت فشار خون
• ضعف

مارهای سَر مسی

مارهای سر مسی دارای رنگ‌های قرمز یا طلایی هستند و خطوطی به شکل ساعت‌شنی روی بدن خود دارند. طول بدن مارهای سر مسی بین ۴۶ تا ۹۲ سانتی‌متر است. مارهای سر مسی در نواحی جنگلی، مرداب‌ها، صخره‌ها و رودخانه‌ها یافت می‌شوند. این تیره از مارها رفتار تهاجمی ندارند و بیشتر موارد گزش به وسیله مارهای سر مسی به دلیل پا گذاشتن تصادفی به محل استراحت یا نزدیکی بیش از حد به آن‌هاست.

علائم گزیدگی به وسیله مار سر مسی شباهت‌هایی به مارهای آبی زهر دار دارد. علايم گزیدگی به وسیله مار سر مسی عبارتند از:

• بروز درد و علائم و نشانه‌های فوری
• تغییر رنگ پوست
• شوک
• افت فشار خون 
• ضعف

مارهای مرجانی

مارهای مرجانی حلق‌هایی به رنگ‌های مشکی، زرد و قرمز دارند و اغلب با شَه‌مارهای غیر سمی اشتباه گرفته می‌شوند. برای تشخیص مارهای مرجانی باید به پیوستگی حلقه‌های قرمز و زرد توجه کنید. مارهای مرجانی اغلب در نواحی جنگلی، باتلاق‌ها و نواحی با خاک شنی زندگی می‌کنند. مارهای مرجانی معمولا در زیرزمین‌ها یا زیر تَل‌ برگ و خس‌وخاشاک زندگی‌ می‌کنند.  

علائم مخصوص گزیدگی به وسیله مارهای مرجانی عبارتند از:

• دردی که فوری پس از گزش حس نمی‌شود
• علائم و نشانه‌هایی یک چند ساعت پس از گزیدگی بروز پیدا می‌کنند
• تشنج
• افتادگی پلک‌ها
• تغییر رنگ پوست
• دل درد
• مشکل در بلع
• سردرد
• شوک
• فلج‌شدگی

اقدامات اولیه بعد از مارگزیدگی ؛ اگر مار نیش‌مان زد چه کنیم؟

در صورت مارگزیدگی، فورا باید به فوریت‌های پزشکی مراجعه کنید. با این حال، توصیه‌های مهمی برای زمان مواجهه با مارگزیدگی وجود دارد که باید به دقت رعایت کنید.

• ابتدا بلافاصله با مرکز فوریت‌های پزشکی تماس بگیرید.
• ساعت و زمان دقیق مارگزیدگی را به خاطر بسپارید.
• خون‌سردی خود را حفظ کرده و سعی کنید تا جای ممکن بی‌حرکت باقی بمانید، زیرا حرکت موجب تسریع در پخش زهر در بدن می‌شود.
• لباس‌های تنگ یا زیورآلات را در بیاورید، زیرا احتمال تورم در ناحیه گزش وجود دارد.
• اجازه ندهید فرد مصدوم راه برود. مصدوم را با خودرو به محل درمان برسانید.
• پس از مارگزیدگی، وقت خود را با کُشتن یا شکار مار تلف نکنید. اما در صورت امکان از مار عکس بگیرید.

باورهای نادرست در مورد کمک‌های اولیه در هنگام مارگزیدگی

در گذشته توصیه‌ها و نکاتی بودند که پس از مارگزیدگی به کار می‌رفتند. اما این موارد امروزه کاملا منسوخ شده‌اند. این موارد در اغلب موارد نه تنها مفید نیستند، بلکه حتی مضر نیز هستند. برخی از کارها که نباید انجام شوند  عبارتند از:

• از رگ‌بند یا شریان‌بند استفاده نکنید.
• به هیچ‌وجه محل گزش را با چاقو نبرید.
• از کمپرس سرد روی محل گزش استفاده نکنید.
• هیچ دارویی را به فرد مصدوم ندهید، مگر با صلاحدید پزشک
• محل گزش را بالاتر از قلب فرد مصدوم نگه ندارید.
• سعی نکنید که زهر را با دهان بمکید.
• از دستگاه یا سایر مکش استفاده نکنید. در گذشته از این وسایل استفاده می‌شد، اما اکنون، استفاده از این دستگاه‌ها به دلیل زیان‌آور بودن اصلا توصیه نمی‌شوند. 

درمان مارگزیدگی

مهمترین کاری که باید پس از مارگزیدگی انجام دهید، مراجعه فوری به فوریت‌های پزشکی است. پزشک با بررسی و معاینه فرد مصدوم، می‌تواند از روش‌های مختلف برای درمان استفاده کند.

در برخی موارد، مارگزیدگی خطر جانی برای فرد ندارد. میزان خطر مارگزیدگی به محل گزش، سن و وضعیت سلامتی فرد بستگی دارد. در صورتی که مارگزیدگی جدی نباشد، پزشک پس از تمیز کردن محل گزش، واکسن کزاز را به فرد مصدوم تزریق می‌کند. اما چنانچه، وضعیت خطرناک باشد، پزشک ممکن است که از پادزهر استفاده کند.

پادزهر از زهر مار گرفته شده و پس از مارگزیدگی به فرد مصدوم تزریق می‌شود. پادزهر هر چه زودتر به بیمار تزریق شود، اثرگذاری بهتری دارد. 

وضعیت درمان شخص پس از مارگزیدگی بسیار متغیر است. در موارد مارگزیدگی به وسیله مارهای غیر سمی، در صورتی که محل گزش و زخم تمیز و درمان سریع انجام گیرد، وضعیت درمان درمان فرد، بسیار خوب خواهد بود.

در موارد مارگزیدگی به وسیله مارهای سمی نیز در صورتی که فرد فورا پس از گزش به فوریت‌های پزشکی رسانده شود، وضعیت درمان خوب است. با این حال، افراد بالغ با وضعیت سلامتی خوب با مارگزیدگی‌های کم‌عمق، نسبت به کودکان و افرادی که دستگاه ایمنی ضعیفی دارند، وضعیت درمانی بهتری دارند. 

راهکارهای پیشگیری از مارگزیدگی 

در بسیاری از موارد، می‌توان با رعایت برخی اصول از مارگزیدگی جلوگیری کرد. بهتر است از نزدیکی یا دست زدن به مارها خودداری کنید. از نزدیک شدن به مکان‌هایی که مارها دوست دارند، مانند زیر برگ‌ها و تکه‌ چوب‌ها و زیر تخته‌سنگ‌ها جدا خودداری کنید.

در صورت مواجهه با مار، سعی کنید عقب‌نشینی کنید و به مار اجازه دور شدن از محل را بدهید. دقت داشته باشید که مارها ذاتا از برخورد خودداری می‌کنند. بنابراین، اگر مار را نترسانید، آسیبی به شما نمی‌رساند. هنگام کار در فضاهای باز یا مکان‌هایی که مار در آن یافت‌ می‌شود، از شلوار بلند، چکمه و دستکش چرمی استفاده کنید. در کار کردن در فضاهای باز در طول شب یا هوای گرم که بیشترین زمان فعالیت مارهاست، خودداری کنید.

درد عقرب‌گزیدگی چگونه است؟

دردی که فرد پس از عقرب‌گزیدگی احساس می‌کند، آنی و شدید است. تورم و قرمزی در محل گزش نیز طی ۵ دقیقه بروز پیدا می‌کند. علائم شدیدتر نیز،  ساعتی بعد از گزش ظاهر می‌شوند. اگر چه احتمال مرگ در موارد عقرب‌گزیدگی وجود دارد، اما احتمال آن بسیار پایین است.

بیش از ۱۵۰۰ گونه عقرب در جهان در وجود دارد که در این بین، فقط ۳۰ گونه عقرب، زهری کُشنده تولید می‌کنند.

عقرب موجودی شکارچی و شب فعال از رده‌ی عنکبوتیان هستند. عقرب یا کَژدُم ۸ پا دارد و به وسیله انبرک‌ها یا همان آرواره‌ها و نیش آن که بر روی دُم قرار دارد، قابل تشخیص است.

درمان عقرب گزیدگی

خوشبختانه اکثر موارد نیش عقرب نیازی به درمان ندارد، با این حال، توصیه می‌شود برای احتیاط به پزشک مراجعه شود. ممکن است که در موارد شدید نیاز به فوریت‌های پزشکی باشد.

ممکن است که فرد مصدوم در صورت تجربه گرفتگی عضلات به داروهای آرامش‌بخش و در صورت فشار خون بالا، درد و پریشان‌حالی به تزریق سِرم نیاز داشته باشد.

پادزهر عقرب به دلیل نگرانی‌هایی که در مورد عوارض جانبی و همین‌طور هزینه آن وجود دارد، با احتیاط مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، داروی آنا اسکورپ (Anascorp) که اخیرا توسعه پیدا کرده، عوارض جانبی بسیار پایین‌تری نسبت به سایر پادزهرها دارد.

اثرگذاری پادزهر عقرب پیش از بروز علائم، بیشتر است. به همین جهت، پزشکان در نواحی دورافتاده و مناطقی که عقرب به وفور یافت می‌شود، برای درمان کودکان مصدوم و مشکوک به عقرب‌گزیدگی، اغلب از پادزهر عقرب به عنوان اقدامی پیشگیرانه استفاده می‌کنند. 

معالجه فرد مصدوم نیز به این بستگی به علائم ناشی از زهر یا واکنش آلرژیکی و همین‌طور شدت آن دارد.

علائم و عوارض ناشی از عقرب‌گزیدگی

اکثر موارد عقرب‌گزیدگی منجر به علائم و نشانه‌های موضعی مانند گرمی و درد در محل گزش می‌شود. علائم شدید ممکن است که موجب تورم یا قرمزی در محل گزش شود. 

علائم گزش عقرب عبارتند از:

• درد شدید
• سوزن سوزن و مور مور شدن در اطراف محل گزش
• تورم در اطراف محل گزش

علائم مربوط به به اثرات گسترده زهر عقرب نیز عبارتند از:

• مشکلات تنفسی
• سفتی عضلات و پرش و بی‌قراری در اندام‌ها 
• حرکات غیرمعمول گردن، سر و چشم 
• ترشح بزاق
• تعریق
• حالت تهوع و استفراغ
• فشار خون بالا
• تپش قلب نامنظم و سریع
• گریه بی‌دلیل، بی‌احساسی و تحریک‌پذیری

همچنین افرادی که قبلا تجربه عقرب‌گزیدگی را داشته‌اند، ممکن است واکنش آلرژیکی به گزش بعدی داشته باشند. در برخی موارد، عقرب‌گزیدگی می‌تواند منجر به عارضه‌ای به نام «آنافیلاکسی» شود که به صورت بالقوه تهدید کننده زندگی است و می‌تواند علائم و نشانه‌هایی از جمله مشکلات تنفسی، کهیر، حالت تهوع و استفراغ داشته باشد.

عوارض عقرب‌گزیدگی

در صورت عدم دریافت درمان‌های مناسب، احتمال مرگ در اثر عقرب‌گزیدگی برای بزرگسالان و کودکان وجود دارد. معمولا نارسایی‌های قلبی یا تنفسی ساعاتی پس از عقرب‌گزیدگی موجب مرگ فرد می‌شود. همان‌طور که ذکر شد، یکی از عوارض احتمالی (و نادر) عقرب‌گزیدگی، آنافیلاکسی است.

عوامل خطر درباره‌ی عقرب‌گزیدگی

عقرب‌گزیدگی در نواحی که دسترسی به خدمات پزشکی محدود است، خطرناک‌تر است. مرگ بر اثر عقرب‌گزیدگی از چالش‌های بهداشت عمومی در برخی مناطق آمریکای جنوبی، مکزیک، خاورمیانه، شمال آفریقا و هند است.

عقرب‌ها اغلب در میان لباس، ملحفه، کفش، درز دیوار یا در، زیر قالی یا فرش، سطل زباله و غیره مخفی می‌شوند. بنابراین، در هنگام استفاده از این وسایل، کاملا مراقب باشید. عقرب‌ها موجوداتی شب‌فعال هستند، بنابراین در فصول گرم سال و در هنگام پیاده‌روی شبانه یا چادر زدن در طبیعت، ممکن است که به این بندپایان برخورد داشته باشید . عقرب‌ معمولا روی دست، بازو و پا را نیش می‌زند.

وضعیت درمان عقرب‌گزیدگی

اکثر موارد عقرب‌گزیدگی در حالی که درد زیادی دارند، اما غیرسمی و بنابراین  بی‌ضرر هستند. همچنین در صورت عقرب‌گزیدگی اگر در منطقه‌ای زندگی کنید که دسترسی به مراقبت‌های پزشکی دارید، امکان درمان سریع و بدون عارضه آن وجود دارد.

افراد مسن و کودکان بیش از سایرین در معرض خطرات و عوارض عقرب‌گزیدگی قرار دارند. خصوصا افرادی که در نواحی زندگی می‌کنند که دسترسی به مراقبت‌های پزشکی محدود است، در معرض خطر بیشتری قرار دارند.

در موارد نادری که فرد قبلا تجربه عقرب‌گزیدگی را داشته، ممکن است که گزش منجر به عارضه آنافیلاکسی شود. اما حتی در این موارد هم در صورت برخورداری از مراقبت‌های پزشکی و درمانی مناسب، فرد می‌تواند انتظار بهبودی کامل را داشته باشد.