شهر دوشنبه همان شهر ویشگرد باستانی است

گای لیسترانج در کتاب “جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی” مطابق خبر حمدالله مستوفی در نزهه القلوب در ولایت قبادیان از دو شهر مهم به نامهای واشگرد (واشجرد یا ویشگرد) و شومان (محل شادی و خوشی و برکت) نام می برد که با اندکی دقت در نقشۀ این کتاب معلوم میشود که شهر بزرگتر اولی  یعنی واشجرد یا ویشگرد به جای بیک حصار قرون بعد بوده است که آن را می توان به معانی حصار خان و یا حصار بزرگ (به ترکی بیوک حصار) گرفت که گفته میشود بعد از زلزله ۱۶ شهریور ۱۲۸۶ مکان فرمانروایی از آن قلعه به مجاورتش قلعه دوشنبه منتقل شده است. یعنی نام قدیمی تر این دژ بزرگ خان منطقه، واشجرد یعنی محل علوفه ستوران یا ویشگرد (شهر بزرگ و پر جمعیت) بوده است که هیئت اولی یاد آور نامهای کهن قوم پارسی و سکایی دروپیک (دارندگان گیاه غذای اسبان) یا همان دربیک (دری) است. کلمۀ جرد/ گرد در اینجا باید صورتی از کلمه کرده (دژ و بنای بزرگ سرتاسری ساخته شده) باشد. ولی از این میان معنی دومی ویشگرد (به لغت پهلوی یعنی دژی با جمعیت بیش و افزون) درست تر می نماید چه آن مطابق نامهای دوش- انبه (یعنی دژ با جمعیت “انبوه=انبُه”) و بُیُک حصار (دژ بزرگ) است. بر خلاف تصور منبع ویکی پدیا قلعه شومان که تنها شباهت ظاهری اندکی با نام شهر دوشنبه دارد، ربطی با این شهر نداشته و با قلعه حصار (حصارک، دژ کوچک) در ۲۵ کیلومتری باختر شهر دوشنبه مطابق می باشد. گای لیسترانج بدون اینکه متوجه نام شهر دوشنبه و مکان آن بوده باشد، روی نقشه خود شهر واشجرد/ واشگرد/ ویشگرد را درست در محل همین شهر دوشنبه/ بُیُک حصار قرار داده است.

 شرقشناسان جای ویشگرد (دژ پر جمعیت) را به خطا با شهرک فیض آباد تاجیکستان – که مطابق همان شهر کماذ/ کمیذ (شهر کم نشان و اثر) باستانی است- یکی گرفته و به خطا افتاده اند. می دانیم شهر مهم دیگر این نواحی وخش در سمت ختلان بوده است که خرابه هایش در اطراف لاواکند/ لیوکند (قرغان تپه) باقیمانده است. لغت نامه دهخدا در باب وخش چنین معلوماتی را به دست می دهد: “وخش: نام شهری است از ولایت بدخشان و ختلان (برهان). شهری است به ماوراءالنهر (غیاث اللغات) در کنار جیحون. از ولایت ختلان (غیاث اللغات). از اعمال بلخ از ختلان و آن شهری پهناور است بر کنار جیحون، بسیار نعمت و خوش هوا. ناحیتی است آبادان و برکرانه‌ی «وخشاب» نهاده، قصبه‌ی آن «هلاورد» است و «لیوکند» نیز از این ناحیت است (حدود العالم). نام قدیم جیحون (یادداشت مرحوم دهخدا).”

در دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر عنوان تاجیکستان در باره محل واشگرد/ ویشگرد– با سهوی بزرگ در باب مکان آن که آن را با فیض آباد (کماذ/ کمیذ) یکی انگاشته- چنین آمده است:” … از شهرهای کنونی این ناحیه ریگر در کنار ‌راه‌آهن دوشنبه ـ ترمذ و از مراکز صنعتی تاجیکستان است که امروزه نام شاعر نامدار تاجیک، تورسون زاده بر آن نهاده شده است. در مرکز تاجیکستان کنونی راشت و واشگرد و شومان جای دارد. راشت یا رشت تاریخی با قراتگین کنونی در وخش علیا راست می‌آید. قلعۀ راشت مرکز ناحیۀ راشت در حدود غرم کنونی است. ناحیۀ کماذ یا کمیذ ظاهراً در کافر نهان علیا و در شمال پل سنگین واقع بود. شهر واشگرد، مرکز ناحیۀ واشگرد در محل فیض‌آباد کنونی در ۴۰ کیلومتری خاور دوشنبه بود. «دربند» تاریخی در میانۀ راه واشگرد به راشت، ظاهراً همان آبگرم کنونی است. میان رودبارهای علیای کافرنهان و سرخان دریا و در کـوهپایه‌های جنوبی رشته‌کـوههای حصار، اخرون و شومان قرار داشت که وابستگی آنها بیشتر به چغانیان بود. این نواحی امروزه جایـگاه دشت حصار شادمــان و شهر دوشنبه است. شادمان ظاهراً صورت گشتۀ شومان است (مینورسکی، ۳۵۳؛ مـارکـوارت، ۲۲۶، نیز۶۳-۶۴، ۷۶-۸۷، ۸۹؛ بارتولد، ۷۴؛ فرای، «میراث»، ۲۴۳).

در همین دایره المعارف زیر عنوان آمو دریا می خوانیم”… از گذشته‌های دور بر روی آمودریا پلهایی ساخته شده که ارتباط قسمت شرقی و غربی رود را ممکن ساخته است. علاوه بر پل راه‌آهن که هم‌اکنون دایر است، می‌توان از پلی نزدیک ختلان نام برد. به قول اصطخری «… و آن جایگه پولی (پلی) بر این آب ساخته‌اند میان ختلان و ویشگرد» (ص ۲۳۳). و نیز بارتولد می نویسد «… به فاصلۀ دو روز راه بالاتر از لیوکند پل سنگی بر وخش قرار داشت که هنوز وجود دارد. از این پل تا منک دو روز راه حساب می کردند» (ترکستان نامه، ۱/۱۷۸). بارتولد در جای دیگر یادآور می‌شود که گرگانج در ۶۱۸ق/۱۲۲۱م بر هر دو کرانۀ رود یا نهر قرار داشته و دو بخش مزبور به ‌وسیلۀ پلی به یکدیگر مرتبط بودند (آبیاری در ترکستان، ۱۱۷-۱۱۸).”

پیشینۀ شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان مطابق منابع خطا آلود فرهنگنامه ویکی پدیا:

دوران کهن: سرزمینی که هم اکنون شهر دوشنبه در آن جای گرفته است، در صده‌های میانی شومان نام داشته است که در برخی منابع تاریخی قدیمی، سومان نیز نوشته شده است. در کتاب «حدود العالم من المشرق الی المغرب» آمده است: «شومان شهری است استوار و گردِ او باره‌ای کشیده و او را قهندزی است بر سر کوه نهاده و اندر میان قهندز چشمه‌ای است بزرگ و از وی زعفران خیزد بسیار».^[۳]

مقدسی در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» می‌گوید: «شومان مکانی پرجمعیت و آباد و نیکو است». شرف الدین علی یزدی در «ظفرنامه تیموری» از آن به نام حصار شادمان یاد کرده و غالباً آن را به صورت مختصر «حصار» یا «حصارک» نوشته که امروز هم به «حصار» یا «قلعهٔ حصار» معروف است و در ۲۵ کیلومتری شهر دوشنبه قرار دارد.^[۴][۵]

شایان یادآوری است که حصار واژه‌ای عربی و به معنی «دژ» و «قلعه» است.

در گسترهٔ شهر دوشنبه که اکنون پایتخت تاجیکستان است، بازماندهٔ ساختمان‌هایی کشف شده که به سده پنج پیش از میلاد بر می‌گردد. در سال ۱۸۶۸ ادارهٔ روستای دوشنبه توسط دولت تزاری روسیه به امیر بخارا واگذار شد.^[۶]

از جای‌نام «دوشنبه» برای نخستین بار کتاب دانشمند بلخی محمود ابن ولی «بحر الاعراف فی مناکب الخیر» (آغاز سدهٔ ۱۷ میلادی) و نامهٔ خان بلخ سبحان قل بهادر به فیودور سوم، پادشاه روس، در دسامبر ۱۶۷۶ یاد شده است. در سندی بازمانده از سال ۱۸۲۶ این شهر «دوشنبه قورغان» نامیده شده است. قورغان واژه‌ای ترکی به معنی «قلعه» و «حصار» است. قلعهٔ دوشنبه در کنار رود ورزآب جای داشته و روز دوشنبه هر هفته در آن بازاری برگزار می‌شده است. نام کنونی پایتخت تاجیکستان یادآور همین بازار است. دهکده‌ای که با گذشت زمان در جای دوشنبه‌ بازار پیدا شد، دوشنبه نام گرفت و با گذشت زمان رشد کرد و پایتخت تاجیکستان گشت.^[۷]

سده بیستم :در آغاز سدهٔ بیستم میلادی، این قلعهٔ تختگاه (مرکز حکومت) بیک حصار شاه مردان قل بود. این قلعه در زمین‌لرزهٔ ۱۶ شهریور ۱۲۸۶ (۸ سپتامبر ۱۹۰۷ میلادی) ویران شد و از آن تنها یک دروازه و دو برج در میان دو کوه برجای مانده است. پس از آن زمین‌لرزه، شاه مردان قل به قلعهٔ دوشنبه کوچید که در آن زمان مرکز یکی از املاکداری‌هایش بود و از آن پس دوشنبه تختگاه بیک حصار شد.^[۷]

۳↑ «حدود العالم من المشرق الی المغرب» (سال ۳۷۲ هجری قمری). ویرایش دکتر منوچهر ستوده. تهران: کتابخانهٔ طهوری، شرکت افست «گلشن». ۱۳۶۲. – ص. ۱۱۰

۴↑ گی لسترنج. «جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی». ترجمهٔ محمود عرفان. تهران: «بنگاه ترجمه و نشر کتاب». ۱۳۳۶. — ص. ۴۶۸

۵↑ «حصار، بخارای کوچک». بی‌بی‌سی فارسی، ۱۸ فوریه ۲۰۰۳. بازبینی‌شده در ۱۵ فروردین ۱۳۸۹.

۶↑ «بازاری که پایتخت شد». جدید آنلاین، ۲۱ تیر ۱۳۸۶. بازبینی‌شده در ۱۵ فروردین ۱۳۸۹.

۷↑ ^{۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲} مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Душанбе»، ویکی‌پدیای فارسی تاجیکی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۶ فروردین ۱۳۸۹).