شنبه، واژه ای ایرانی است

در باب منشأ ایرانی جشن چهارشنبه سوری تردید کرده اند چرا که تصور نموده اند که خود شنبه لغتی سامی است. اما تحقیق بیشتر این تردید را بر طرف می سازد: در لغت نامه دهخدا شنبه با کلمه عبری شبّت (استراحت) ربط داده شده است در حالی که در اوستا، یشت ۱۰ و ۲۴ کلمه ای به صورت شَنَ مئویه به معنی قطعه و بریده، زخم، شیار و بخش آمده است که به وضوح ریشه اوستایی این کلمه را نشان میدهد. جالب است که در منتهی الارب نام روز شنبه به نام مترادف فارسی آن شیار نامیده شده است.

به نظر میرسد ایرانیان این واژه را به قیاس و الهام از کلمه سامی و عبری شبّت یا شبع (هفت) برای خود پدید آورده بوده اند ولی از نظر ریشه لغوی با آنها به کلی متفاوت بوده است. گفتنی است که در تبدیل شن مئویه اوستایی به شنبهً فارسی حروف اوستایی و پهلوی “م” و “و” به ترتیب به “ن” و “ب” قابل تبدیل بوده اند؛ نظیر تبدیل بام به بان (و بر عکس) و وهرام به بهرام . بعلاوه در زبان فارسی خود حرف “م” به وساطت حرف “و” به “ب” تبدیل شده است.

بی تردید ایرانیان تقسیم بندی ساده ایام هفته را نظیر سنت هفت سین از قدیم از تمدن سومری و بابلی و دیگر سامیان سمت بین النهرین با خود داشته اند و تلاش مغان در کار سخت شمردن ایام ماه به نام امشاسپندان نزد ایشان جا نیفتاده بوده است. وجود دبیران  آرامی در امپراطوریهای ایران پیش از اسلام و هزوارشنهای آرامی در نوشتجات پهلوی به وضوح گویای آن هستند.

در شاهنامه از واژه‌های هفته و چهارشنبه بیش از ۱۲۰ بار یاد شده‌است.

ستاره شمر گفت بهرام را       که در چهار شنبه مزن گام را

از آنجایی که شاهنامه را یکی از دلایل نگهداری زبان و فرهنگ پارسی میدانیم، بعید است که آفریننده بهترین شاهنامه ایران، ابوالقاسم فردوسی بدون هیچ دلیلی و از روی ناآگاهی از آن استفاده کرده باشد.

گفتار ناقص و ابتدایی لغتنامه دهخدا در باب شنبه و ریشه آن از این قرار است:

“شنبه .[ شَم ْ ب َ/ ب ِ / ب ِه ْ ] (اِ) ۞ شنبد. شنبذ. نام روز اول هفته باشد. (برهان). نام اولین روز ایام هفته است و تا شش روز مکرر شود. و آن را شنبد با دال نیز گفته اند. (انجمن آرا) (آنندراج ). روز اول هفته . از کلمه ٔ عبری شَبَّت.     سَبْت. (یادداشت مؤلف) : شیار؛ نام روز شنبه. (منتهی الارب):

تا چو آدینه بسر برده شد آید شنبه                                                                                                            تا چو ماه رمضان بگذرد آید شوال . فرخی .

مانده میراث ز جدّانش از پارینه
شوخگن گشته ، از شنبه و آدینه . منوچهری .

شنبه آنجا که قسم شنبه بود
و آن دگرها چنان کز آن به بود. نظامی .

فکر شنبه تلخ دارد جمعه ٔ اطفال را
عشرت امروز بی اندیشه ٔ فردا خوش است . صائب”.

 مسلم به نظر میرسد هیئت شنبد نام شنبه از تلفظ عربی آن به صورت شنبه در لسان فارسی زبانان عاید شده است.