لباس محلی مردان و زنان ایلام چگونه است؟

رنگ‌های متنوع، جنس‌های مرغوب، زیورآلات، آویزها، منجوق‌کاری‌ها، مهره‌ها و سایر تزئینات لباس زنان که آذین‌بند پوشاک زنان ایلامی است در واقع معرف شخصیت، منزلت و جایگاه زن و حتی نشانگر سن و تا حدودی هویت قومی او نیز هست. در گذشته نه چندان دور (و در حال حاضر در برخی نقاط عشایری و روستایی دور افتاده) جنس مخمل لباس و آویزهای قروشی برروی بالاپوش‌های زنان معمولاً نشانه ثروتمندی و همینطور تعلق به خانواده طبقه بالای جامعه (به ویژه از نظر اقتصادی) بود.
حداقل تمایزات و مشخصات ویژه‌ای که از لباس زنان در استان ایلام در حال حاضر جلوه‌گر است، تفاوت‌هایی است که در جنس، رنگ و شکل لباس بین گروه‌های سنی (کهنسال، میان سال و جوان ) و تقریباً در سراسر استان دیده می‌شود. در ذیل فهرست‌وار به پوشاک زنان ایلامی و با چشم‌پوشی از اندک تمایزات اشاره می‌شود:
سرپوش یا «سَروَن» (Sarwan ) : در گذشته زنان بیشتر نقاط استان ایلام مقداری از موی طرفین سرخویش را پس از بافتن در دوطرف صورت آویزان می‌کردند و به آن «چَتر » (Čatr) می‌گفتند و این عمل صرفاً برای زیبایی بوده و بقیه موی سر کاملاً پوشانیده می‌شد. «سرون» نوعی پوشش سر برای زنان است که در برخی نقاط مانند شیروان چرداول، ایوان و معدود نقاط دیگر استان متشکل از کلُاه یا عرقچن، یک یا دو عدد «گُل ونی» (گُل بندی = آذین یافته با گُل) و گاهی «هَبَر» و یا نوعی چفیه سیاه رنگ رگه‌دار است که به دور عرقچن بسته شده و حجم برزگی را تشکیل و مقداری از اضافه آنها برای زیبایی به پشت آویزان می‌شود.
گُل وَنی : نوعی سرپوش از جنس حریر ، ابریشم و یا نخی است که در اندازه‌های مختلف کوچک و بزرگ تولید می‌شود و جنس آن نازک است و زمینه مشکی دارد و با گل و بوته و نقش‌های ساده اسلیمی در رنگهای سفید و قرمز یا سبز و گاهی هم نارنجی، آبی و زرد تزئین شده است. در بیشتر نقاط استان به غیر از نقاط جنوبی با شیوه‌های تقریباً مشابهی از «گُل وَنی » برای پوشش سر استفاده می‌شود و گاهی به مانند روسری و یا بر روی عرقچن و یا با بستن دو عدد یا بیشتر آنها به همدیگر یک سرپوش بزرگتر تشکیل می‌دهند. در مناطقی مانند شیروان چرداول، ملکشاهی و قسمتی از ایوان آن را به صورت سه گوش رو سر انداخته وسرپوش « هَبَر » را روی آن به دور سر می‌بندند. گاهی به گُل‌ونی‌های بزرگ «سَرونَ » و یا «علی خانی» نیز می‌گویند.
تا کاری: نوعی سرپوش زنانه که از جنس حریر و یا نخی مربع شکل و بزرگ و از گُل‌ونی ضخیم‌تر است . زمینه آن سیاه و دارای خطوط باریک به صورت رگه‌های نازک قرمز تیره و یا سبز است و دارای ریسه در حایشه. وقتی به دورسر بسته می‌شود حجم بزرگی را دایره‌وار حول سر ایجاد می‌کند و مقداری از اضافه هر دو سر آن به پُشت سرآویزان می‌شود و معمولاً زیر آن و برای پوشاندن طرفین صورت و موی سر از گل‌ونی که زیر آن قرار دارد استفاده می‌شود. این نوع سرپوش عموماً در منطقه آسمان‌آباد و هلیلان در شهرستان شیروان چرداول و شهرستان ایوان استفاده می‌شود.
هَبر : یک نو سرپوش مشکی و از جنس مخمل است که سه گوش بوده و دو گوشه آن بلند و مقداری باریک است، حاشیه هَبَر دارای منگوله سیاه رنگ است و هنگام بستن به دور سر، منگوله‌ها در چند ردیف، طرفین و جلوی سر را زینت می‌بخشند. پیش از بستن هَبَر از گل ون استفاده می‌شود، به این صورت که گل‌ونی را به صورت مثلثی در آورده و روی سر می‌اندازند و سپس هَبَر را روی آن به دور سر می‌بندند. استفاده از هبر در شهرستان‌های شیروان چرداول، ایوان، مهران، ایلام و برخی نقاط دیگر استان به صورت محدود مرسوم است.
مَقنا یا مَقنَه : پارچه‌ای تقریباً نازک و مشکی ( و گاه به رنگ‌های دیگری مانند قهوه‌ای، سبز تیره، خاکستری و…) که عرض آن حدود ۷۰ سانتیمتر است و بیش از ۵/۱ متر طول دارد.دو قطعه است که از کناره و در جهت طول به هم بافته شده‌اند مقنا سرپوش ویژه زنان عرب زبان بوده و از این مناطق وارد دیگر نواحی استان شده است و به علت راحتی و پوشاندن تمام سرو گردن و قسمتی از سینه و مشکی بودن رنگ مورد قبول و پسند زنان میان سال و مسن بیشتر نقاط دیگر استان قرار گرفته و می‌رود تا به تدریج جایگزین سایر پوشش‌های زنانه شود.
زنان یک سر مقنا را روی سر گذاشته و مابقی آن را به دور سر و گردن تا سینه می‌پیچند و در نهایت برای آنکه باز نشود به آن سنجاقی می‌زنند. زنان میان سال و مسن بیشتر از رنگ مشکی استفاده می‌کنند و رنگ‌های دگر ویژه دختران وزنان جوان است. بیشترین استقبال از مقنا در شهرستان‌های مهران، دهلران، دره شهر و آبدانان است.
روسری یا «بان سری » : روسری همان پارچه رنگی و گلدار و در رنگ‌ها و طرح‌های مختلف است که در بیشتر نقاط کشور رایج بوده و امروزه تقریباً تمامی دختران و بسیاری از زنان جوان و خصوصاً در نقاط شهری و پر جمعیت استان از آن و به تنهایی استفاده می‌کنند.
قَترهَ (Qatra ) : نوعی چادر زنانه است که برخلاف چادرهای مرسوم دیگر نقاط کشور اولاً بسیار بزرگتر بوده وثانیاً دارای مقداری آستین گشاد است که با عبور دادن دست‌ها از آن راحت‌تر کنترل می‌شود. جنس قتره مختلف بوده تماماً به رنگ مشکی و از پارچه‌های ساده و بدون نقش است. در برخی مواقع به حاشیه جلو و کناره آستین‌ها نوعی بافت مثلی و تا حدودی ریسه مانند دوخته می‌شود. قتره مختص زنان عرب زبان بوده و از این ناحیه وارد دیگر نقاط استان شده است و در حال حاضر بالا پوش تقریباً تمامی زنان عشایری و روستایی وبرخی زنان میان سال و کهنسال شهری ایلام است. مابقی زنان و بیشتر دختران نیز از چادر معمولی به جای قتره استفاده می‌کنند. رنگ چادر نیز مشکی بوده و چادرهای رنگی و گل‌دار بیشتر توسط دختران نوجوان و یا به صورت محدود در برخی نقاط و یا به عنوان چادرشب استفاده می‌شود.
کَمَر چین : تا چند دهه پیش بالاپوش عمده بیشتر زنان ایلامی خصوصاً در نواحی شمالی و مرکزی نوعی پالتو زنانه به اسم «کَمَرچین » بود که به علت استفاده فراوان از نوارهای زربافت در تزئین آن از زیبایی خاص برخوردار و احتمالاً نام آن نیز به همین خاطر باشد. جنس کمرچین از مخمل در رنگهای قرمز، جگری، سبز، سرمه‌ای و مشکی بوده و دارای آستین بلند، جلوباز، (عیناً شبیه پالتو مردانه) و جیب با دهانه کج در طرفین و کمربندی از جنس خود است. کمرچین بسته به سن و موقعیت مالی زن ممکن بود از تزئینات بیشتری برخوردار باشد. چنانچه زن در سنین میان سالی و یا کهنسالی بود از رنگ‌های سنگین ( مشکی و سرمه‌ای) استفاده می‌کرد. امروزه استفاده از کمر چین نزد زنان ایلامی تقریباً منسوخ شده و فقط در معدود نقاط دور افتاده‌ای مانند ملکشاهی زردلان و جاهای دیگر توسط پیرزنان در فصل سرما پوشیده می‌شود و آخرین رمق‌های خود را می‌گذارند و قَتَره و بلوزهای جدید جای آنرا پر کرده است.
یَل : نوعی کُت زنانه و از جنس مخمل بوده و تزئینات اندکی مثل کمرچین دارد. موارد استفاده از آن نیز به مانند کمرچین نزد زنان این نواحی است. یل دارای جیب در طرفین بوده و آستین دار است و دگمه‌هایی برای بستن جلو آن تعبیه شده است.