معنی باخرز و تایباد

باخرز به روشنی مرکب از باخ (باغ) و رز (انگور) است که نام ولایتی بوده که مرکز آن تایباد (محل بادگیر) در جنوب تربت جام بوده است. کلمه پهلوی تای به معنی ته و زیر است. در تبدیل باغ به باخ گفتنی است که این دو در زبانهای ایرانی به هم مبدل شده اند چنانکه بغه اوستایی به برخ (بهره) و تیخ و دوخ پهلوی در فارسی به تیغ و دوغ تبدیل گردیده است. در باب باغهای انگور باخرز (باغ-رز) در کتاب نزهه القلوب حمدالله مستوفی می خوانیم: ” باخرز ولایتی است از اقلیم چهارم و ولایتی است بسیار دارد و معتبر است و در مجموع مواضع باغات انگور و میوه فراوان باشد به تخصیص.” حافظ ابرو، ناصری و خواند میر معنی نام تایباد (بادگیر) با توجیهی به خطا به نام ولایت آنجا یعنی باخرز (باغ-رز) داده اند.
در وبگاه عادل اشکبوس راجع به نامهای باخرز و تایباد (واقع در جنوب تربت جام) این نظریات نیمه درست را می خوانیم: ریشه نام تایْباد: تایباد در گذشته باخرز نامیده می شد. لغت نامه دهخدا در باره ریشه نام باخرز می‌نویسد: «باخرز ناحیه ایست دارای قریه‌های بزرگ که بین هرات و نیشابور واقع شده و اصل آن “باد هرزه ” می‌باشد ». حافظ ابرو در کتاب جغرافیای تاریخی‌اش می‌نویسد: « ولایت باخرز در قدیم آن را بادهرزه نوشته‌اند یعنی محل باد ناحیتی است. » جغرافیای سیاسی کیهان می‌نویسد: « باخرز ظاهراً در اصل بادهرزه بوده، زیرا که در محل وزیدن باهای سخت واقع شده است ».
در مِرآتُ البُلدان ناصری آمده است : « باخرز در اصل بادهرزه بوده، زیرا جای وزیدن بادها است ». اسفرازی می نویسد: « باخرز نام بلوک پهناوری است واقع در میانه هرات و نیشابور و کلمه باخرز در زمان پهلوی بادهرزه بوده زیرا آنجا وزیدنگاه بادهاست ». بنابراین آنچه از کتب تاریخی دریافت می شود این است که نام باخرز در اصل ” بادهرزه ” یا ” بادهرز” بوده است و ریشه در عواملی طبیعی دارد. زیرا محل وزش بادهای سخت است و باخرز جایگاهی میان هرات تا نیشابور بوده، بنابراین باخرز در گذشته بسیار بزرگ تر از امروزه بوده و تایباد بخشی از سرزمین اصلی باخرز را در برگرفته است.
ریشه نام تایباد: در لغتنامه دهخدا آمده است :« تایباد که در برخی کتب جغرافیایی «تایاباد » و « طایباد » آمده اکنون در تداول مردم «طیبات » تلفظ می‌شود و نام قصبه مرکزی بلوک پائین ولایت باخرز و خواف، به سرحد ایران و افغانستان است، ولی در خاک ایران واقع شده است »
در فرهنگ عمید آمده است :« تایباد قصبه ایست از توابع باخرز و مرکز پایین ولایت، دارای چهار هزار نفر جمعیت و سابقاً طیبات نامیده می‌شد و گویند اصل آن تائب آباد و یا تایاباد و طایباد بوده است ».
در حبیب السیر آمده است: « تایباد قریه ایست از باخرز و از آنجاست عارف مرشد شیخ زین الدین پیر امیر تیمور، صاحب قرآن و اصل در آن تایب آباد بوده و تایباد مخفف آنست ».
برخی از مردم درباره ریشه نام تایباد گویند « طیبات » نام اصلی تایباد است یعنی جایگاه پاکان و برگزیدگان.
گروهی نام اصلی تایباد را «تی باد » یعنی جایی که بادهای شرقی تمام می شود می دانند .
مردم تایباد بر این باورند که در تایباد و پیرامون آن بادی می‌وزد که مدت وزش آن در یک شبانه روز دوازده ساعت است، که آن ۱۲ ساعت را « تای» می نامند. از این رو به این شهر «تای‌ باد» گفته اند.
بنابراین تایباد همان « «تای باد» است و ریشه در عوامل طبیعی که بادهای هرز می باشد دارد.