تاریخچه ساز کمانچه

کَمانچه یکی از سازهای موسیقی ایرانی است. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه‌ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد. نوعی از کمانچه معروف به کمانچه لری وجود دارد که پشت باز است و مردمان لر به آن «تال» می‌گویند.

کاسه ساز کروی و توخالی و معمولاً از جنس چوب توت است که به صورت ترکه‌ای (تکه‌های باریک چوب که در کنار هم چسبانده می‌شود) ساخته می‌شود و مقطع نسبتاً کوچکی از آن در جلو به دهانه‌ای اختصاص یافته و روی دهانه پوست کشیده شده و بر روی پوست، خرکی تقریباً شبیه به خرک تار و نه کاملاً عمود بر سیم‌ها قرار گرفته‌است. دستهٔ ساز، لوله‌ای تو پر است و به‌طور نامحسوس به شکل مخروط وارونه خراطی شده‌است. انتهای بالایی این لوله؛ توخالی و در طرف جلو شکاف دارد که نقش جعبهٔ گوشی‌ها را می‌یابد. دسته فاقد پرده می‌باشد. سر ساز متشکل است از جعبهٔ گوشی‌ها که در دو طرف آن هر یک دو گوشی کار گذاشته شده و یک قبه که در بالای جعبه قرار گرفته‌است. طول ساز تا سر قبه حدود ۸۰ سانتی‌متر است.

در گذشته این ساز بدون سیم گیر که به شکل کنونی وجود دارد بوده‌است. در گذشته سیم‌ها مستقیماً به ساز وصل می‌شدند همانند سه تار یا به وسیله قطعه فلزی سیم‌ها به آن ربط داده می‌شد. پس از ورود ویولن به ایران، تاندور ویولن (پیچ‌های کوچک تنظیم کوک) به سیم گیر اضافه شد تا نوازنده بتواند ساز را دقیق تر کوک کند.

تا پیش از ورود ویولن به ایران، جنس سیم‌های کمانچه ابریشمی یا از روده تابیده شده حیوانات بود و توانایی گرفتن کوک بالا را نداشت. پس از ورود ویلن به ایران، سیم‌های ویلن جایگزین سیم‌های کمانچه شد.

این ساز جزو دسته سازهای زهی کششی است. کمانچهٔ امروزی دارای ۴ سیم می‌باشد. کمانچه در زمان قدیم تنها سه سیم داشتهو پس از ورود ویولن به ایران به تقلید از آن سیم چهارم به آن افزوده شده‌است. این سیم‌ها به موازات درازای ساز گستردگی دارد و آوای آن خیلی خوش و دلکش اما کمی اصطلاحاً تودماغی می‌باشد. این ساز می‌تواند آواهای گوناگون بسیاری را برآرد.

برخی از موسیقیدانان و هنرمندان ایران زمین، ساز کمانچه را تکامل یافته ی ساز رباب می دانند! در همین موضوع، شادروان خالقی در کتاب ” سرگذشت موسیقی ایران ” می گوید: ” ساز اخیر رباب که اول دو سیم داشته است و بعدها یک سیم دیگر نیز به آن اضافه شده است و با کمانه به صدا در می‌ آمده است، همان است که ما امروز ساز کمانچه می‌ گوییم! “

دقت داشته باشید ساز کمانچه علاوه بر شکم، دسته و همچنین سر، در انتهای پایینی خود، پایه‌ ای دارد که بر روی زمین و یا زانوی فرد نوازنده قرار می‌ گیرد. در تاکید اهمیت ساز کمانچه می توان گفت کمانچه نه تنها در موسیقی دستگاهی، بلکه در موسیقی مقامی ایران نیز کاربرد فراوانی دارد!

اما درباره نحوه ی نواختن ساز کمانچه لازم به توضیح است که ساز کمانچه را فرد نوازنده در حالت نشسته می‌ نوازد، به طوری که فرد نوازنده، ساز را به طور عمودی در دست چپ خود می‌ گیرد و انگشت‌ های همین دست وی در طول دسته حرکت می‌ کنند و آرشه یا کمانه را‌ با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت، بر سیم‌ های ساز می‌ کشد.

در بیان ساختمان این ساز زهی – آرشه ای می توان گفت طول کمانچه از پایه ی فلزی تا صراحی آن یعنی قسمت بالای سر پنچه، چیزی در حدود ۷۵ سانتی متر است. همچنین ساز کمانچه دارای ۴ سیم می باشد که به موازات یکدیگر در تمام طول ساز امتداد یافته اند.

اجزای تشکیل دهنده‌ ی یک ساز کمانچه بدین صورت است:

کاسه‌ ی طنینی

کاسه‌ ی طنینی با شکل کره‌ ای و همچنین تو خالی؛ دقت داشته باشید سطح بالایی کاسه‌ ی طنینی باز است و بر روی آن پوست می‌ کشند و خرک را نیز بر روی آن نصب می‌ کنند.

پوست

دقت داشته باشید پوست قسمت دهانه ی ساز کمانچه از پوست نازک عمل آمده‌ ی چهار پایانی همچون آهو، بز و همچپنین بره انتخاب می‌ شود.

خرک

خرک ساز کمانچه با طول ۴ سانتی متر و ارتفاع ۲ سانتی متر، از جنس چوب و یا استخوان ساخته می شود! دقت داشته باشید خرک توسط دو پایه‌ ی کوچک خود بر روی پوست کاسه قرار می‌ گیرد.

دسته

دسته ی ساز کمانچه با طول تقریبی ۲۵ سانتی متری و همچنین قطر ۳ سانتی متر، مانند لوله‌ ای تو پر از چوب انگاشته می شود.

سرپنجه

سرپنجه که در ابتدای طول دسته ی ساز کمانچه قرار می گیرد و از متریال چوب ساخته می شود؛ دقت داشته باشید سطح رویی آن تو خالی است.

شیطانک

به اندازه‌ ی عرض دسته که بین سرپنجه و دسته ی ساز کمانچه قرار دارد و سیم‌ ها از روی شیار‌های کم عمق آن عبور می‌ کنند و به گوشی‌ ها وصل می‌ شوند؛ دقت داشته باشید شیطانک از استخوان و یا چوب باریک و کم ارتفاع ساخته می شود.

سیم گیر

سیم گیر، قطعه ی کوچکی است که در انتهای بدنه‌ ی کاسه ی ساز کمانچه نصب می‌ شود و یک سر سیم‌ ها به آن بسته می‌ شود؛ جنس سیم گیر از چوب و یا فلز ساخته می شود.

پایه

پایه قسمتی است که به هنگام نواختن ساز کمانچه، یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می‌ شود و انتهای آن بر روی پای فرد نوازنده و یا زمین قرار می‌ گیرد؛ درباره پایه بد نیست بدانید این قطعه، به طول ۱۰ سانتی متر می شود و به طور معمول در ساخت آن از متریال میله‌ ی باریک و فلزی استفاده می شود.

شاید این سوال برای تان پیش آید که چگونگی صدای ساز کمانچه به چه عواملی بستگی دارد؟ در پاسخ بایستی گفت این موضوع به عوامل گوناگونی بستگی دارد که بعضی از آن ها عبارتند از:

جنس چوب ساز، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه‌ های کاسه، چگونگی سطح کاسه از نظر تراش انجام یافته، نوع و ضخامت پوست، جنس و شکل و اندازه و محل قرار گرفتن خرک بر روی ساز، چگونگی شیطانک، جنس سیم ساز، زاویه ی اتصال دسته به کاسه بر روی ساز.

بد نیست بدانید قسمت های مختلف ساز کمانچه، از متریال های گوناگونی چون چوپ، پوست، استخوان و همچنین فلز تهیه می شوند. در توضیح کامل تر بایستی گفت این ساز را به طور معمول از چوب کهنه و عمل آمده ی درختان توت و افرا می‌ سازند.

منبع : جدولیاب