تفریح درمانی در سالمندان چیست؟

حسین جعفری

تفریح درمانی در سالمندان و مبتلایان به دمانس و آلزایمر

چند سالی است در جهان از تفریح به عنوان بخش اصلی زندگی و حتی درمان یاد می‌شود. این موضوع در مورد سالمندان اهمیت بیشتری پیدا کرده است، طوری که امروزه دانشگاه‌های معتبر آمریکا و اروپا رشته‌هایی را به تفریح درمانی اختصاص داده‌اند. هدف کلی این است تا بتوانیم با روش‌های تفریحی مختلف سلامت بیمار را از نظر جسمی و روانی بازگرداند.

تفریح درمانی موضوعی مهم و جدید در حفظ و ارتقای سلامت سالمندان است. به نظر می‌رسد در کشور ما در این مورد کمتر به آن پرداخته شده. تفریح درمانی حیطه وسیعی دارد لذا باید با توجه به شرایط سالمندان، تفریحی مناسب برایشان درنظرگرفته شود. تفریح سالمندان به عوامل مهمی مانند سن، فرهنگ، میزان تحصیلات، علایق، سلایق، اعتقادها، عادت‌ها و… بستگی دارد. اگر موارد گفته شده در نظر گرفته نشود، چه بسا تفریح برای سالمند آزاردهنده خواهد شد. در ایران با توجه به نوع فرهنگ، سنت و مذهب، تفریح‌ها متفاوت‌تر از کشورهای غربی است. انجام فعالیت‌هایی که ما از آن‌ها لذت می‌بریم برای ما حس خوشایندی دارد و بر معنادار شدن زندگی‌مان می‌افزاید. افراد مبتلا به آلزایمر، به دلیل کاهش توانایی‌های قوای ذهنی، نیازمند فعالیت‌های هستند که از طریق آن‌ها مهارت‌ها و توانایی‌های باقی‌مانده قوای شناختی حفظ و ارتقا داده شود. این فعالیت‌ها و سرگرمی‌ها می‌توانند راهکار مناسب و مطلوبی برای پیشگیری و اصلاح اختلالات رفتاری مانند «پرخاشگری، بی‌قراری، اضطراب، ترس، لجبازی، بدخوابی و…» بیمار باشد. برای تفریح سالمند سالم یا مبتلا به دمانس و آلزایمر جداگانه برنامه‌ریزی نموده و باید دید فرد از چه چیز لذت می‌برد. فرض کنید برای سالمند موسیقی امروزی می‌گذارید، شاید او از این موسیقی لذت نبرد و حتی باعث ناراحتی‌اش هم شود ولی وقتی موسیقی با توجه به روحیاتش انتخاب شود، می‌تواند در او حس خوشی را زنده کند. حتی تفریحی مانند ورزش و نرمش هم پس از شناخت روحیه سالمند، علایق ورزشی دوران جوانی وی برنامه‌ریزی و توصیه شود.

حضور در محافل مذهبی

 با توجه به تجربه ما در مراکز نگهداری شبانه‌روزی و روزانه سالمندان و در جامعه اگر بخواهیم به تفریح سالمندان در ایران نگاهی داشته باشیم می‌توان گفت فعالیت‌های مذهبی مانند مراسم دعا، حضور در گروه‌های مذهبی، خواندن قرآن کریم، سرگرمی مفرحی برای سالمندان است که به آن‌ها لذت زیادی می‌دهد و تأثیر زیادی در بالا بردن روحیه دارد.

حضور در جلسه‌های شعرخوانی

معمولاً سالمندانی که سواد خواندن و نوشتن دارند، علاقه زیادی به شعر خواندن و حفظ کردن آن نشان می‌دهند. به ویژه سالمندانی که از قبل به ادبیات و شعرخوانی علاقه داشته‌اند، حضور آن‌ها در محافل ادبی یکی از راهکارها پیشگیری از ابتلا به دمانس و آلزایمر است. تجربه ثابت کرده است خواندن شعرهای مورد علاقه برای مبتلایان به دمانس و آلزایمر باعث تحریک قوای ذهنی، بازشناخت و تداعی خاطرات سالمند شده و یکی از راهکارهای مناسب برای برقراری ارتباط اولیه، ایجاد حس و القای اعتماد مراقب و بیمار می‌شود. به گونه‌ای که اگر برای سالمندان مبتلا، شعرهای به خار سپرده شده گذشته را در فضای آرام، شمرده، واضح با صدای مناسب خوانده و تکرار گردد، رابطه بین سالمند مبتلا و مراقب بهبود پیدا کرده و باعث بازشناخت شعرهای حفظ شده می‌شود و سالمند شروع به خواندن شعرهایی می‌کند که از گذشته دور به خاطر سپرده است. لذا اعتماد به نفس سالمند در جمع بهتر و از افسردگی وی هم پیشگیری می‌شود.

نرمش، ورزش، پیاده‌روی

تفریح درمانی‌هایی که امروزه خیلی به آن اهمیت داده می‌شود، تفریح از نوع فیزیکی است و از دو جنبه مهم است؛ گروه‌های متشکل از سالمندان، به آن‌ها حس حضور در اجتماع و تعلق اجتماعی می‌دهد. یکی از مشکلات بزرگ سالمندان بعد از بازنشستگی این است که احساس جدایی از جامعه پیدا می‌کنند و فکر می‌کنند جامعه دیگر نیازی به آن‌ها ندارد ولی تشکیل چنین گروه‌هایی، تعلق اجتماعی فرد را تقویت و سلامت روان او را بهبود می‌بخشد. ضمناً سالمند با حضور در چنین گروه‌هایی با افراد جدیدی آشنا می‌شود و دامنه ارتباطی‌اش گسترش می‌یابد و در نتیجه از تنهایی و عزلت نشینی بیرون کشیده می‌شود. امروزه تورهای گردشگری‌ای ترتیب داده شده که سالمندان را به نقاط مختلف شهر می‌برند.

اشتغال به صنایع دستی

در کشورهای توسعه یافته‌تر، گروه‌هایی تشکیل می‌دهند که در آن سالمندان با هر نوع هنری صنایع دستی خود را در مکانی به نمایش می‌گذارند. این کار هم حس خلاقیت و مفید بودن را تقویت می‌کند و هم عرضه هنر در ارتقای حفظ سلامت روانی فرد مؤثر است. علاوه بر این‌ها شاید از نظر اقتصادی هم کمک‌حال سالمند باشد.

پرداختن به امور خیریه

فعالیت‌های دیگری که در جامعه ما جایش همچنان خالی است، کارهای خیریه و بدون حقوق است. در کشور آمریکا حدود ۶۰ درصد از افراد بیشتر از ۵۰ سال در کار خیریه غیرانتفاعی شرکت دارند. هدایت این افراد در سازمان‌های خیریه و سازمان‌های مردم‌نهاد انجام می‌گیرد و دولت نیز سرپرستی و نظارت کامل روی عملکرد چنین سازمان‌هایی دارد.

این کار نقش قبلی و هویت اجتماعی از دست رفته سالمند را به او برمی‌گرداند. در بعضی از مراکز خیریه حدود ۲ هزار بانوی نیکوکار یک روز در هفته را به کارهای خیریه اختصاص داده‌اند ولی این تعداد خیلی اندک است و در جامعه اسلامی ما که کارهای خیریه اهمیت بیشتری دارند، نیاز به تلاش بیشتری داریم.

تفریح‌های خانگی

بعضی از سالمندان دچار کم‌توانی و ناتوانی هستند لذا نمی‌توانند در چنین محافلی شرکت کنند. برای تفریح این سالمندان باید تدابیری در خانه در نظر گرفته شود؛ مثلاً می‌توان جلسات قرآن‌خوانی را به صورت هفتگی یا ماهانه در خانه سالمندان ناتوان برگزار کرد. هر روز ساعتی را به موسیقی مورد علاقه سالمند اختصاص داد. موسیقی‌های آرام‌بخش در سالمندانی که دچار آلزایمر هستند، باعث آرامش بیشتر می‌شود و حتی تأثیراتی نسبی در بهبود وضعیت شناختی‌شان دارد.

سرگرمی و بازی‌های فکری

بازی‌های فکری مانند جدول کلمات، شطرنج، زندگی در کنار خانواده و کودکان لذت‌بخش و سرگرم‌کننده است. فرد مبتلا می‌تواند با کودک هم‌صحبت شده و کارهایی از قبیل بازی با تخته ساده، مطالعه کتاب، مشاعره، گوش کردن داستان کوتاه به منظور تقویت حس شنیداری و توجه و تمرکز، قدم زدن در پارک، نرمش، شرکت در فعالیت‌های روزانه منزل، درست کردن کاردستی مانند گردنبند، تسبیح، کلاژ، باغبانی، گل‌آرایی و انجام بازی‌های فکری براساس توانایی بیمار مانند شطرنج، منچ، کارت‌های تحریک و تقویت حافظه، دارت، دبرنا، بازی‌های حدس زدنی، اسم و فامیل، انجام رقص‌های محلی، شستن ظرف‌ها، مرتب کردن میز با تهیه غذا، مرتب کردن جوراب‌ها و تا زدن لباس‌های شسته شده، چشیدن غذا، جارو کردن، واکس زدن کفش‌ها، مرتب کردن زباله‌ها، جدا کردن حبوبات و… فعالیت‌های هدفمند و مفیدی هستند که باعث تقویت مهارت‌ها، ایجاد شور و نشاط، القای حس مفید بودن، تقویت قوای جسمانی و ذهنی و سرگرمی و فعالیت فکری مناسب برای سالمند می‌باشد.

کار با گل، خمیر برای درست کردن اشکال ساده به منظور تقویت توانایی و انگشتان، نرم شدن و انعطاف مفاصل، تطبیق چشم با دست و درگیر کردن فرد، به کارگیری ضرب‌المثل‌ها و بیان چیستان و لطیفه از جمله فعالیت و سرگرمی‌های فکری مناسب برای سالمندان مبتلا و حتی برای پیشگیری از بیماری تاثیرگذار است. امروزه بازی‌های رایانه‌ای مخصوص سالمندان نیز طراحی شده. این بازی‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که فعالیت مغز را زیاد می‌کنند و برای سالمندان جذاب هم هستند، البته در کشور ما به دلیل عدم توانایی اکثر سالمندان در استفاده از رایانه، این بازی‌های مخصوص سالمندان هنوز  نیفتاده است.