خط و نگارش در مصر باستان

تاکنون هیچ گونه سند قاطعی به دست نیامده است که بتوان خط  مصریان را پیش از عصر هیروگلیف تشخیص داد. آنچه مسلم است در اعصار اولیه مصریان نیز همانند مردم کرت و نیز در کلیۀ تمدن های اولیه «خط تصویری»[۱] زمینه ساز خط هیروگلیف بوده است. یونانیان عنوان «هیروگلیف»[۲] به معنای «نقر و حکاکی مقدس» را به نخستین خط مصریان داده اند. این خط از روی ابتدایی ترین شیوۀ ترسیم تصاویر یا خطوط تصویری کهن ترین ایام و اعصار اشتقاق یافته است. اگر در منابعی اشاره شده باشد که مصریان نیز ابتدا تصاویر اشیاء، جانوران، ماه، خورشید و ستارگان و… را ترسیم می کرده اند، مراد همان خط تصویری اولیه است که زمینه ساز خطوط باستانی در میان ملل کهن در اعصار و قرون گذشته بوده است. در این خط هر تصویر یا علامت بیان گر مفهوم یا معروف شیء یا جانور یا هر چیز دیگر و یا حتی یک عبارت کوتاه قراردادی بوده است. خط هیروگلیف مصریان به خاطر پیشرفته و کامل بودن آن، تا پایان تاریخ مصر قدیم در آن سرزمین باقی ماند، ولی اشکال و نشانه های آن پیوسته در حال تغییر بوده و این نشانه ها رفته رفته از اشکال قدیمی تر بهتر، مفهوم تر و سرانجام آسان تر می شده و برای ترسیم و نگارش و سرانجام در انتقال مفاهیم ایجاد سهولت می کرده است.

به تدریج در هیروگلیف مصریان کندنویسی ابتدایی به تندنویسی و راحت نویسی مبدل شد. این امر در قالب کاربرد تصاویر کوچکتر و ساده تر به جای تصاویر پیچیده و بزرگ و به سخن دیگر حجیم، متبلور شد. از آنجائی که یونانیان باستان خود همین مراحل را پشت سر گذاشته اند، و به رموز پیشرفت و تکامل خط در تمدن کرت آشنایی داشته اند، بیش از هر کسی توانسته اند دربارۀ تحول خط در میان مصریان نیز اظهارنظر کنند. این گونه به نظر می رسد که در امپراطوری باستانی مصر نوعی تندنویسی به وجود آمده بود که یونانیان با عطف به سوابق تکامل خطوط تصویری و تبدیل آن به هیروگلیف ، آن را هیراتیک[۳] نام گذاشته اند. اصولاً در سده های نهم و هشتم و هفتم پیش از میلاد مسیح خطوط و شیوه های نگارش مراحل نهایی و کمال خود را پشت سر گذاشته اند.

در سدۀ هشتم پیش از میلاد مسیح خط مصریان نیز باز هم تغییراتی را تجربه کرد وبه صورت خطی درآمد که عوام می توانسته اند از آن استفاده کنند، باز هم یونانیان آن را خط «دموتیک»[۴] به معنای خط عامه یا خط مردم نام نهاده اند. بی تردید نخستین نشانه های خط دموتیک نیز در معابد و کاخ فراعنه به ثبوت رسیده است. خط هروگلیف مصریان جمعاً دارای هفتصد علامت بود. در زمان زمام داری دو سلسلۀ نخستین بسیری از علائم هیروگلیف دارای سیلاب[۵] شدند. در مجموع بیست و چهار علامت از این مجموع به عنوان نشانه های «بی صدا»[۶] درآمدند. این بیست و چهار علامت و شماری از علائم دیگر یعنی مجموعاً هفتاد علامت پایه و اساس خط مصریان را تشکیل می دادند.بنابراین می توان گفت که چنین خطی همان پیچیدگی مراحل تکاملی خط میخی در میان بابلیان(کلدانیان) و آکادی ها(آشوریان) را داشته است. مصریان نیز بر روی سنگ، چوب، پوست و پارچه های کتانی می نوشته اند، ولی نوع تکامل یافتۀ زمینۀ نگارش این عناصر «پاپیروس»[۷] از همه پیشرفته تر ورایج تر بوده است. پاپیروس از ساقه گیاهی به همین نام که در کرانه های رود نیل می رویده، ساخته و تهیه می شده است. خطوط مصریان هر چند به دشواری، ولی در مجموع پاسخگوی نیازهای مکاتباتی مصریان به تدریج شده است. هیروگلیف پیشرفتۀ مصریان در مراحل نهایی اش دارای جنبۀ تاریخی با اهمیتی بود، این خط در نیمه دوم هزارۀ دوم پیش از میلاد مسیح بنا به تعبیری پایه و اساس خط الفبایی[۸] فنیقی ها که تنها بیست و چهار علامت (نشانه) داشت قرار گرفته است. بدیهی است که جابجایی خطوط در جهان باستان به وسیلۀ جنگ، تجارت، مهاجرت، مسافرت و… صورت می گرفته است.

منابع نگاره :

1. عنوان کتاب : تاریخ مصر باستان
2. نویسنده : اردشیر خدادادیان
3. مشخصات نشر :تهران، سخن، ۱۳۸۸
4. مشخصات نشر الکترونیکی : مصر باستان، تاریخ ما 1389